رعایت ادب و آداب در هر امری، سبب دست یافتن بهتر به اهداف آن کار است. هر چیزی هم برای خود آدابی دارد، مثل آداب تجارت، آداب معاشرت، آداب کسب علم، آداب جنگ و مبارزه، آداب نماز و قرائت و … که شناخت و مراعات آنها، آن امر را موفقیت‌آمیز‌تر، همچنین عامل را به هدف نزدیک‌تر می سازد.
برای زیارت هم آدابی ذکر شده که مراعات آنها هم ثواب بیشتری دارد و هم زائر را در دستاوردهای معنوی زیارت کامیاب‌تر می‌سازد.
براى زیارت و آداب آن، از سوى پیشوایان معصوم، در کتاب‌هاى دعا، حدیث و فقه، دستورات فراوانی وارد شده، تا جایی که حتى از لحاظ معنوى براى زیارت پیغمبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام و نیز برخى از امام زادگان و اولیاء الهى، به زیارت کننده، وعده بهشت داده شده است.
اما در مورد روش زیارت، به گونه‌ای که اولا زیارت مطابق با دستورات دینى صورت گیرد و ثانیاً زیارت نتیجه اخلاقى، فرهنگى و تربیتى به دنبال داشته باشد، یک سلسله دستوراتى وارد شده، که همه آن دستورات را به طور کلى، به دو بخش مى‌توان تقسیم نمود:
الف: آداب ظاهرى زیارت
وظائف و آداب ظاهرى که می‌تواند، عمدتاً در جهت تأثیرگذارى و تقرب و محبوبیت و نتیجه‌گیرى از زیارت، نقش سازنده‌اى داشته باشد، فراوان است، اما «مرحوم محدث قمى» با کمک گرفتن از اخبار و احادیث معصومین علیهم‌السلام و برخى دیگر از متون اسلامى، مواردی را، درباره آداب زیارت معصومین علیهم‌السلام و سایر امام‌زادگان و اولیاء الهى، آورده که رعایت آن مطلوب و محبوب خواهد بود.
1- غسل زیارت، به منظور دریافت اجر معنوى و نظافت بدن.
2- پوشیدن لباس پاک و تمیز، براى آراسته شدن و منظم بودن، در اجتماعات مسلمانان.
3- اذن دخول، جهت تقویت حالت معنوى و احترام به مقام صاحب بقعه.
4- خوددارى از سر و صداى بلند، تا سبب ناراحتى و حواس‌پرتى دیگران نشود.
5- پرهیز از چشم‌چرانى و سایر گناهانى که، موجب تنزل مقام انسانى زائر و سبب بى‌احترامى به امام یا امام‌زاده مى‌گردد.
6- جدا بودن محل مردان و زنان، تا حتى‌الامکان لغزش و بى‌توجهى معنوى بوجود نیاید.
7- در صورت توان و حتى‌الامکان، براى رعایت ادب، زیارت‌نامه ایستاده خوانده شود.
8- چنان‌که در حال زیارت‌نامه خواندن، نماز جماعت به پا شود، به منظور تعظیم شعائر اسلام لازم و بهتر است از ادامه زیارت خوددارى نموده و در نماز جماعت شرکت به عمل آید.
9- جا دادن به افراد، مخصوصاً نسبت به اشخاص کهنسال و مریض در زیارتگاه‌ها، که از وظائف اخلاقى زائرین مى‌باشد.
10- پس از اتمام زیارت دو رکعت نماز به نیت زیارت قربة الى الله، سفارش شده است.
11- براى زیارت خواندن، آن طور که از سوى پیشوایان اسلام توصیه شده، باید زیارت صحیح و معتبرى انتخاب شود.
12- هرگاه کار زیارت به پایان رسید، توصیه شده، با عجله از محل بیرون آید، تا حق دیگران نیز رعایت شود و آنان بتوانند، از فیض زیارت بهره‌مند گردند.
ب: آداب اخلاقى زیارت
غیر از رعایت آداب ظاهرى زیارت، که هر کدام به نوبه خود، داراى ارزش زیاد و فلسفه مهم اخلاقى و حقوقى و تربیتى است، یک سلسله آداب و مقررات اخلاقى و معنوى نیز، که هر کدام می‌تواند اثر عرفانى و تربیتى زیارت را بیشتر گرداند، باید مورد دقت و مراقبت قرار گیرد، که عمده‌ترین آن بدین شرح است:
1- زائرى که به زیارت می‌رود، باید در درون خود، حالت توبه و استغفار به وجود بیاورد، تا بتواند از نورانیت و معنویت زیارت بهتر بهره‌مند گردد.
2- زبان زائر به جاى سخنان بی‌مورد و گفت‌وگوهاى دنیوى و گاهى خلاف اخلاق، باید به تکبیر و تهلیل و ذکر خدا گویا باشد.
3- خود را از حواس‌پرتى و به این طرف و آن طرف نگاه کردن، مهار کند و متوجه خطاها و لغزش‌هاى خود بوده و راه کمک گرفتن از مقام صاحب بقعه و امام و یا امام‌زاده را، در نظر داشته باشد.
4- حالت خشوع و حضور قلب را در خود تقویت نموده و با فراغت از مطالب مادى و با خاطرى پاک و آراسته و با قدم‌هاى آهسته، قدم به آستانه امام یا امام‌زاده بگذارد.
5- براى درک فیض زیارت، آنچه بیشتر نقش سازنده دارد، این است که زائر با قلبى پاک از شرک و ریا و حسد و کینه و سایر رذائل اخلاقى، به بقعه وارد شود و با دلى پاک و باصفا زیارت‌نامه را بخواند.
در اذن دخول، حرم ائمه وارد شده، زائر از خدا بخواهد، او را و قلب او را از آلودگی‌ها و آلایش‌ها پاک و نظیف بگرداند:
«اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی وَ طَهِّرْ قَلْبِی» (1)
6- وظیفه باطنى و معنوى دیگرى، که عموما در زیارت‌ها باید مورد توجه دقیق قرار گیرد، موضوع معرفت و عرفان است، بر اساس این وظیفه، زیارت کننده باید، بداند چرا زیارت مى‌کند؟ چگونه باید زیارت کند؟ و کسى را که زیارت مى‌کند، کیست؟ و مقام و شخصیت او چیست؟ و تکلیف اخلاقى و عملى او در برابر آن بزرگوار چه خواهد بود؟
آرى، بزرگ‌ترین فلسفه دینى و سیاسى زیارت، همانطور که معصومین سفارش فرموده‌اند، همین مسئله اساسى معرفت و شناخت است و به همین جهت است که، درباره زیارت ائمه اطهار، موضوع «عَارِفاً بِحَقِّهِ» به طور مکرر مورد تأکید قرار گرفته و شیعه باید حق امامت و زعامت و ولایت آن امامان و اولیاء بزرگ الهى را درک کند و نیز اطاعت و متابعت آن بزرگواران را، به منظور انتخاب راه صحیح زندگى، ملاک عقیده و اخلاق و عمل خود قرار دهد.
7- مطلب بسیار مهم دیگرى را که هر زائرى باید مورد توجه خود قرار دهد، این است که بر اساس عقیده‌ای که ما درباره امامان معصوم و برخى از اولیاء الله داریم، این است که آنان نمرده‌اند و داراى حیات معنوى می‌باشند، همچنین بر اعمال و رفتار ما، شاهد و ناظر خواهند بود! در اذن دخول حرم ائمه علیهم‌السلام می‌خوانیم:
«یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی؛ (2)
آنان وضعیت مرا مشاهده می‌کنند، حرف و سخن مرا مى‌شنوند و نیز سلام و احترام مرا جواب می‌دهند!»
روى این حساب و با توجه به این مطلب، هر کس به زیارت می‌رود، باید از هر جهت مواظب و مراقب اعمال و حرکات خود باشد، که اولا، خطا و لغزش و بى مبالاتى از او سر نزند، ثانیاً چون رفتار و سکنات او، از نظر امام و اولیاء و مقربین الهى پوشیده نیست، طورى رفت و آمد کند، به گونه‌اى گفت و شنود نماید، و خلاصه با شیوه صالح و سالمى برخورد کند، که اعمال و رفتار او، موجب رضایت و خرسندى قلبى اولیاء دین و سبب محبوبیت و تقرب درگاه الهى فراهم گردد. (3) (4)
1) کامل الزیارات، ص224.
2) المصباح کفعمی(جنة الأمان الواقیة)، ص 473.
3) مفاتیح الجنان، فصل آداب زیارت، ص 481.
4) برداشت از کتاب زندگی عبدالعظیم حسنی، احمد صادقی اردستانی.
