«توسل» از ماده «وسل» به معنی تقرّب جستن و یا چیزی که باعث تقرّب به دیگری از روی علاقه و رغبت است، می‌باشد، البته توسل شامل شفاعت نیز می‌شود. «شفاعت» از ماده «شفع» به معنی ضمیمه کردن چیزی همانند او است و در مفهوم قرآنی، شخص گناهکار به خاطر پارهای از جنبههای مثبت چون ایمان، عمل صالح و… شباهتی با اولیاء الله پیدا میکند و آنها با کمکهای خود او را به سوی کمال سوق میدهند و از پیشگاه خداوند تقاضای عفو میکنند، به عبارت دیگر میتوان گفت:
«قرار گرفتن موجود قوی تر و برتر در کنار موجود ضعیف‌تر و کمک نمودن به او در راه پیمودن مراتب کمال.»
انسان براى رسیدن به مقصود خویش، باید به اسباب متوسّل شود. در قرآن مجید واژه وسیله در دو آیه به کار رفته است.
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ وَ جاهِدُوا فی سَبیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون؛ (1)
اى کسانى که ایمان آوردهاید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و وسیلهاى براى تقرب به او بجوئید! و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.»
مخاطب در این آیه همه افراد با ایمان‌اند، در این جا سه دستور داده شده است:
اول: دستور به تقوا
دوم: دستور به انتخاب وسیله‌ای که ما را به خدا نزدیک کند.
سوم: دستور به جهاد در راه خدا
نتیجه مجموع این صفات، تقوا و توسل و جهاد، همان چیزی است که در آخر آیه آمده است:
«لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون؛
این باعث فلاح و رستگاری شماست.»
دومین موردی که وسیله در قرآن مجید به کار رفته، آنجاست که می‌فرماید:
«قُلِ ادْعُوا الَّذینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْویلاً؛أُوْلَئکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلىَ رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیهُُّمْ أَقْرَبُ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یخََافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ کاَنَ محَذُورًا؛ (2)
بگو: کسانی را که غیر از خدا (معبود خود) میپندارید، بخوانید! آنها نه میتوانند مشکلی را از شما برطرف سازند و نه تغییری در آن ایجاد کنند؛ کسانى را که آنان مىخوانند، خودشان وسیلهاى(براى تقرب) به پروردگارشان مىجویند، وسیلهاى هر چه نزدیک‌تر و به رحمت او امیدوارند و از عذاب او مىترسند چرا که عذاب پروردگارت، همواره در خور پرهیز و وحشت است!»
در نظر قرآن، دو نوع توسل وجود دارد:
– توسّل به بتها، جهت تقرّب به خداوند، که نامشروع و حرام دانسته شده، در حالی که معبودان و مشرکان، خودشان در جستجوی وسیله‌ای برای تقرّب به خداوند هستند.
– توسل به پیامبران برای آمرزش گناهان، که امری مشروع است، چنان‌که می‌گوید:
«وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا؛ (3)
ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم، مگر براى این که به فرمان خدا، از وى اطاعت شود و اگر این مخالفان، هنگامى که به خود ستم مىکردند، نزد تو مىآمدند و از خدا طلب آمرزش مىکردند و پیامبر هم براى آنها استغفار مىکرد خدا را توبه‌پذیر و مهربان مىیافتند.»
این آیه نشان می‌دهد که باید برای طلب بخشش از خداوند، واسطه آبرومند پیدا کرد تا خداوند به خاطر او حاجت‌های انسان را برآورده سازد. همچنین در آیات مختلفی خداوند از پیامبر می‌خواهد برای مؤمنان واسطه شود و برای ایشان طلب مغفرت و آمرزش کند، حتی از برخی روایات پیامبر و نیز برخی تفاسیر هم مشخص می‌شود، کلماتی که آدم از خدا دریافت کرد تا توبه‌اش پذیرفته شود، درخواست و توسّل به حق پیامبر و خاندانش برای قبولی توبه بود.
1) سوره مائده، آیه 35.
2) سوره اسراء، آیه 56-57.
3) سوره نساء، آیه 64.
