ایجاز، در لغت به معنای کوتاه‌گویى و در اصطلاح یعنی لفظ اندک با معنى بسیار، که دو نوع است:
1- ایجاز قصر 2- ایجاز حذف
ایجاز قصر، سخنى است کوتاه و رسا که کوتاهى آن از حذف واژه‌ها و جمله‌ها پدید نیامده باشد
ایجاز قصر در کلام امیرالمؤمنین علیه‌السلام مانند:
«الْبُخْلُ عَارٌ وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ وَ الْفَقْرُ یُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِه؛ (1)
یعنی بخل و تنگ‌چشمی ننگ است، ترس داشتن، کاستی است و تنگ‌دستی، زیرک را از دلیل و حجتش لال می‌کند.»
ایجاز حذف، حاصل حذف بخشى از کلام است، به شرطى که مخل معنى نباشد مانند:
«وَ ایْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ لَا یَصْدُرُونَ عَنْهُ وَ لَا یَعُودُونَ إِلَیْه؛ (2)
یعنی، سوگند به خدا برای آنان حوضی پر کنم که خودم کشنده آن باشم، به طوری که هر که در آن پا نهد، بیرون نیاید و هر که بیرون آید، باز نگردد.»
در آن قسمت از کلام حضرت که فرمود: «أنا ماتحه» حذف صورت گرفته است زیرا مضاف الیه ماؤه حذف شده است.
و اما ایجاز قصر در سخنان زینب سلام‌الله‌علیها بسیار است، زیرا که مقتضای حال چنین بود و در آن هنگام تفصیل دادن سخن مخل به فصاحت و بلاغت بود.
و ایجاز حذف مانند:
«فَتَعْساً وَ نَکْساً؛
نابودى و سرنگونى بر شما!»
و نیز مانند:
«فَمَهْلًا مَهْلا؛
آهسته، آهسته»
زیرا که در اصل فتعستم تعسا و نکستم نکسا و یا مهلتم مهلا بوده است.
1) بحارالانوار، ج 70، ص 307.
2) بحارالانوار، ج 32، ص 52.
