«کرم» در کتاب‌های لغت عرب، به معنای جوانمردی، سخاوت، مهربانی، بخشش، بزرگواری است و جود نیز به معنای سخاوت و بخشندگى و جوانمردی و جواد شخص بخشنده و جوانمرد است. سخاوت نیز در لغت از ماده سَخو به معنی جود و بخشش بوده و سَخی به معنی بخشنده است. (1)
سخاوت یعنی انسان از امکانات مادی و معنوی که در اختیارش هست، فقط خودش استفاده نکند بلکه با بخشش به دیگران قسمتی از مشکلات آنها را حل کند و دیگران را از نعمت‌هایی که خداوند به او داده، چه نعمت مادی و چه نعمت معنوی؛ مانند علم برخوردار کند. جود و سخاوت از فضایل مهم اخلاقى است و واژه مقابلِ بخل است. به همان اندازه که بخل نشانه، پستى، حقارت، ضعف ایمان و فقدان شخصیت است، جود و سخاوت، نشانه ایمان و شخصیت والاى انسانی است. در روایات اسلامى نیز تعبیرات بسیار والایى درباره جود و سخاء دیده مىشود که در نوع خود کم نظیر است.
پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در این باره فرمود:
«السَّخَاءُ خُلُقُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ؛ (2)
سخاوت، اخلاق بزرگ الهى است.»
در واقع تمام سخاوت‌ها، در وجود ذى‌جود پروردگار متجلى است، زیرا همه نعمت‌هاى، زمین و آسمان همه از اوست و هر جا سخاوتى هست، از سخاوت او سرچشمه گرفته، حتى صفت جود و بخشش نیز از مواهب اوست.
امام صادق علیه‌السلام نیز فرمود:
«السَّخَاءُ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ عِمَادُ الْإِیمَانِ وَ لَا یَکُونُ مؤمنا [مُؤمِنٌ] إِلَّا سَخِیّاً وَ لَا یَکُونُ سَخِیّاً إِلَّا ذُو یَقِینٍ وَ هِمَّةٍ عَالِیَةٍ لِأَنَّ السَّخَاءَ شُعَاعُ نُورِ الْیَقِینِ مَنْ عَرَفَ مَا قَصَدَ هَانَ عَلَیْهِ مَا بَذل؛ (3)
سخاوت از اخلاق انبیاء و ستون ایمان است و هیچ فرد با ایمانى وجود ندارد، مگر این که سخاوتمند
است و هیچ سخاوتمندى وجود ندارد، مگر این که داراى یقین و همت عالیه است، زیرا سخاوت، شعاع نور یقین است و آن کس که بداند چه چیزى را قصد کرده، آنچه را که بذل نموده در نظر او کم اهمیت است.»
از این حدیث استفاده مىشود که این صفت والا بعد از ذات پاک الهى که مبدأ سخاوت است در وجود انبیاء، نشانه ایمان و یقین آنهاست.
گرچه در قرآن مجید واژه جود و سخاوت به کار نرفته، اما تعبیرات دیگرى دیده مىشود که منطبق بر این دو مفهوم است و در مقاطع و موارد متعددی به بذل و بخشش اهل بیت عصمت علیهم‌السلام پرداخته است.
چنانچه خداوند در قرآن می‌فرماید:
«وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیرا، إِنمََّا نُطْعِمُکمُْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکمُْ جَزَاءً وَ لَا شُکُورًا؛ (4)
و غذاى خود را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» مىدهند! (و مىگویند:) ما شما را به خاطر خدا اطعام مىکنیم و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمىخواهیم!»
در این آیات، سخن از بزرگوارانى است که غذاى خود را در حالى که شدیداً به آن نیاز داشتند به مسکین و یتیم و اسیر دادند، بدون این که هیچ انتظار پاداش و تشکرى داشته باشند.
روایات فروانى از شیعه و سنى، حکایت از این دارد که این آیات در فضیلت پنچ تن آل عبا علیهم‌السلام نازل شده است.
دقت در آیات سوره «دهر» نشان مىدهد که خداوند چگونه این سخاوتمندان ایثارگر را ستایش کرده و عمل آنها را ستوده و بالاترین پاداش را براى آنها قرارداده است. در یک جا از آنها به عنوان «ابرار» و در جاى دیگر از آنها به عنوان«عباد الله» (بندگان خاص خدا) یاد کرده است.
حضرت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام که خود یک الگوی کامل، معصوم و دست پرورده وحی و رسالت و مصداق بارز ابرار و عبادالله است، در تمام صفات ارزنده الهی گوی سبقت را از همگان ربوده و در تمام جوانب زندگی فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، نمونه و آینه تمام نمای اسلام است و از برجسته‌ترین خصلت‌های انسانی آن حضرت؛ سخاوت و بخشندگی ایشان می‌باشد. مولا علی علیه‌السلام نه تنها در گفتار و رفتار خود، به سخاوت و بذل و بخشش در راه حق، اهمیت بسیار می‌داد، بلکه آن بزرگوار تلاش کرد آن را به فرزندان بزرگوار خود نیز یاد دهد.
زینب سلام‌الله‌علیها، که پرورده دامان رسالت و ولایت و عصمت است و جدی بزرگوارش قطب عالم وجود، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، پدرش امام علی علیه‌السلام، نمونه اعلای انسان کامل و مادرش زهرا مرضیه سلام‌الله‌علیها، همه مظهر جود و سخاوت هستند نیز از دوران کودکی مصداق بارز جود و سخاوت بود، چنانچه روایت شده:
روزی میهمانی برای امیرالمؤمنین علیه‌السلام رسید، آن حضرت به خانه آمد و فرمود:
«فاطمه جان! آیا در خانه طعامی برای پذیرایی از مهمان داری؟»
فاطمه سلام‌الله‌علیها عرض کرد:
«فقط قرص نانی است که آن هم سهم دخترم زینب سلام‌الله‌علیها می‌باشد.»
زینب سلام‌الله‌علیها بیدار بود و عرض کرد:
«مادر جان! نان مرا برای مهمان ببرید من صبر می‌کنم.» (5)
این کودک خردسال با این جود و کرم به بانویی با عظمت بدل شد، زنی که هستی خود را در راه خدا بذل نمود، او که حتی در راه خداوند متعال، از فرزندان عزیزتر از جانش گذشت.
چنان که پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«أَجْوَدَ النَّاسِ مَنْ جَادَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ (6)
بخشندهترینِ مردمان کسى است که جان و مال خود را در راه خدا ببخشد.»
او نیز در راه خدا از خانه و کاشانه و شوهر و زندگی خود دست کشید و فرزندان خود را نیز برای قربانی به همراه خود به قربانگاه آورد و در همه جا، یاری مهربان و دلسوز برای برادرش حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام بود.
1) فرهنگ ابجدى، فؤاد افرام بستانى، رضا مهیار، ص 479.
2) نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاینده، ص 528.
3) بحار الأنوار، ج68، ص 355.
4) سوره دهر، آیه 8 – 9.
5) ریاحین الشریعه، ذبیح‌الله محلاتی، ج3، ص64.
6) بحار الأنوار، ج41، ص 24.
