«صبر» در لغت به معناى حبس و بازداشتن است، صبر بر چیزی که عقل و شرع آن را اقتضا یا نهی می‌کند. راغب اصفهانی صبر، را این گونه معنا می‌کند:
«الصَّبْرُ حَبْسُ النَّفْسِ عَلَی مَا یَقْتَضِیهِ الْعَقْلُ وَ الشَّرْعُ اَوْ عَمَّا تَقْتَضِیَانِ حَبَسَهَا عَنْهُ؛ (1)
صبر، خویشتن‌داری است بر انجام چیزی که عقل و شرع آن را اقتضا می‌کند، یا نهی می‌کند.»
بنابراین صبر را در معناى عام آن مى‌توان این‌گونه تعریف کرد:
«بازداشتن خود از عملى که مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف مى‌شود.»
صبر در قرآن به معنی استقامت و پایداری در برابر تمامی علل و عواملی که مانع رسیدن انسان به کمال و غایت و هدف آفرینش است، آمده و به علت نقش مهمی که صبر در رشد و تعالی انسان دارد، خداوند بارها در قرآن درباره آن صحبت کرده و از آن به عنوان امتحان اجتناب‌ناپذیر الهی یاد کرده است، آنجا که می‌فرماید:
«أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ؛ (2)
آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها مىشوند و آزمایش نخواهند شد؟»
پیامبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام، نیز صبر را یکی از ارکان مهم ایمان و گاهی برابر با کل ایمان دانسته‌اند و در تمام کتب آسمانى، گفتار پیامبران، اولیاء خدا و ائمه علیهم‌السلام به صبر و استقامت، تاکید فراوان شده است. در سایه داشتن ویژگی صبر و پایداری است که انسان می‌تواند در عرصه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی و مادی و معنوی، رشد و تکامل نموده و به اهداف خویش دسترسی یابد. در اهمیت و ارزش صبر، همین بس که امیرمومنان علی علیه‌السلام این فضیلت را یکی از اوصاف متقین و موقعیت صبر را در برابر ایمان، همانند موقعیت سر نسبت به بدن می‌دانست، لذا در این مورد فرمود:
«عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ؛ (3)
بر شما باد به صبر و استقامت، زیرا صبر نسبت به ایمان، همانند سر نسبت به بدن است.»
این حدیث نشان می‌دهد که بدون صبر، ایمان کامل که التزام عملى به دین خداست امکانپذیر نیست و صبر، نقش کلیدی برای تمام ابعاد زندگی دارد. به همین دلیل در حدیث نبوی آمده است:
«لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا صَبْرَ لَهُ؛ (4)
کسی که صبر و استقامت ندارد، ایمان ندارد.»
علمای اخلاق و بزرگان اسلام، صبر را به سه شاخه تقسیم کرده‌اند:
صبر بر معصیت: یعنی ایستادگی در برابر انگیزه‌های نیرومند و محرک گناه.
صبر بر طاعت و عبادت: یعنی شکیبایی در برابر مشکلاتی که در راه اطاعت خدا وجود دارد.
صبر در مصیبت: یعنی پایداری در مقابل حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی و ترک جزع و فزع.
1) مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص 474.
2) سوره عنکبوت، آیه 2.
3) شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج18، ص 232.
4) الکافی، ج2، ص 89.
