از جمله اوصاف حمیده و اخلاق پسندیده، صفت جلیله ی «صبر» است. هر یک از عرفا را در ستایش آن بیاناتی است. آن عارف کامل گفت: «هر که را صبر نباشد، به هیچ مقامی نتواند رسید و فضیلت و شرافت آن حسی است«.
هر کس به هر درجه و مقام رسید، به واسطه ی صبر بود (1)، و هر که دست از دامن آن برداشت از کمالات محروم؛ و لذا فرمود:
»من لا صبر له لا ایمان له» (2)
در قدسیات است:
»یا عیسی! تخلق بأخلاقی و من اخلاقی الصبر«.
می فرماید:
»الصبر من الایمان«.
در جای دیگر است:
»الصبر نصف الایمان» (3)
در خبر دیگر فرمود:
»الصبر رأس الایمان» (4)، «الصبر هو الایمان» (5)
و صبر را سه مرتبه است: صبر بر مصیبت؛ صبر بر اطاعت حضرت حق، صبر ترک معصیت. و برای هر یک از این مراتب، اجر و مثوباتی وارد شده. چنان چه در حدیث وارد شده:
»قال رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم: «الصبر ثلاثة (6) صبر عند المصیبة و صبر عند الطاعة و صبر عند المعصیة.
فمن صبر علی المصیبة حتی یردها بحسن عزائها، کتب الله له ثلاث مائة درجة، ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین السماء و الارض.
و من صبر علی الطاعة کتب الله له ستمائة درجة؛ ما بین الدرجة الی الدرجة ما بین تخوم الارض الی العرش.
و من صبر علی المعصیة کتب الله له تسعمائة درجة؛ ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین تخوم الأرض الی منتهی العرش» (7)
این مقامات برای مطلق صابرین مقرر شده، ولی می شود بعض صابرین به واسطه ی امتیازات و خصوصیات در مقدار و کیفیت «صبر«، اجر و مثوبت زیاده بر این درجات تحصیل نمایند. و تفصیل این مجمل مناسب این مقام نیست.
بالجمله، مظهر این کمال، حضرت «ایوب» بوده که در موقع احاطه افواج بلیات با کمال ثبات صابر بوده، ولی چون با کمال دقت ملاحظه نماییم، می نگریم آن حضرت نهایت این مقام را نداشته و لذا چون مسئله ناموس در میان آمد، رشته ی صبر گسیخته و به عجز و ناله متوجه درگاه حضرت احدیت شده و عرض کرد:
(و ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الضر و انت ارحم الراحمین) (8)
در تحت قبه ی قمر دو نفر مظهر نهایت این مقام بوده: وجود مقدس حسینی و علیا حضرت زینب علیهماالسلام در حقیقت یک روح در دو بدن بوده، اما حضرت سیدالشهدا این قدر صبر نمود به حدی که در زیارت ناحیه وارد شده:
»قد عجبت من صبرک ملائکة السماوات» (9)
تمام مراتب صبر را با خصوصیات زائده دارا بوده و لذا ملایکه از صبر آن حضرت متعجب [شدند]، با این که از صبر احدی قبل از او متعجب نشده [بودند]. و اما حضرت زینب چون در جمیع مصایب، شریک برادر و در هر حال صابر بوده و دارای خصوصیات مخصوصه بوده [است].
اما صبر بر مصیبت: معلوم است، هر کس محبتش به هر چه زیادتر، مفارقتش صعب تر و چون حضرت زینب علیهاالسلام در این عالم علاقه ی او منحصر به حضرت سیدالشهدا [بود] پس مفارقت او به اندازه ی علقه ی به او و صبر بر چنین مصیبت، نهایت ندارد. و شاهد بر
این که علاقه ی او منحصر به برادر [بود] این است که ترک جمیع علایق نمود و به ملازمت برادر حاضر شده و در شهادت دو طفل خود، ابدا گریه ننموده! ولی در شهادت علی اکبر علیه السلام، چون منظور نظر برادر بود، چنان متأثر [شد] که خود را گم نموده بود. بقاعده «من احب شیئا احب آثاره» محبت حسینی بود که او را منقلب نموده؛ و این گریه ها که در مفارقت برادر نموده نه به واسطه ی عجز از صبر بوده، بلکه چون گریه بر آن حضرت را مثوبت بسیار است، گریه می نمود.
و اما صبر بر اطاعت: باز نسبت به خود وحیده بوده. چنان چه سابقا ذکر نمودیم. اجمالا تمام آنات ساعات عمر او در عبادت و اطاعت صرف شده و در همه ی این حالات صابر بوده.
و اما صبر بر ترک معصیت: محتاج به بیان نیست.
چون فهمیدی عصمت او را، پس چون به این مقام از صبر رسیده، می گوییم:
»لقد عجبت من صبرها ملائکة السماوات«.
و لذا از قول آن مکرمه گفتند:
»سأصبر حتی یعجز الصبر عن صبری«.
1) بحارالأنوار، ج 78، ص 45.
2) التمحیص، ص 64، ح 148.
3) »شکیبایی یک نیمه از ایمان به خدا و پیغمبران و آخرت است» شهاب الاخبار، ص 55؛ جامع الصغیر، ج 2، ص 113؛ الترغیب و الترهیب، ج 4، ص 277؛ شرح ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه، ج 1، ص 319؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 20، ص 446؛ ارشاد القلوب، ص 127؛ الدر المنثور، ج 1، ص 66.
4) کافی، ج 2، ص 87؛ جامع الاخبار، ص 136؛ بحارالأنوار، ج 71، ص 67؛ غرر الحکم، ج 1، ص 21، «صبر، سر ایمان است«.
5) »سئل النبی صلی الله علیه و اله و سلم ما الایمان؟ قال: الصبر«، بحارالأنوار، ج 82، ص 137.
6) بحارالأنوار، ج 1، ص 77؛ کافی، ج 1، ص 91.
7) »صبر سه قسم است: صبر هنگام مصیبت، و صبر بر طاعت، و صبر از معصیت؛ پس آن که صبر بر مصیبت کند، خدای تعالی واجب می فرماید برای او سیصد درجه، میانه ی هر درجه ی تا درجه ی دیگر به قدر میانه ی آسمان تا زمین. و آن که صبر بر طاعت کند واجب می گرداند برای او ششصد درجه، میانه ی هر درجه تا درجه ای به قدر فاصله ی زمین تا عرش. و آن که صبر بر معصیت کند واجب می دارد نهصد درجه، چون فاصله ی زمین تا انتهای عرش«.کافی، ج 2، ص 75؛ جامع الاخبار، ص 135؛ منتخب کنز العمال، ج 1، ص 208؛ جامع الصغیر، ج 2، ص 114.
8) سوره انبیاء (21) آیه 83.
9) »به راستی فرشتگان آسمان ها از شکیبایی تو به شگفت آمدند«. بحارالأنوار، ج 98، ص 240؛ مصباح الزائر، ص 121 و 124.
