قلم زدن پیرامون کلام زینب دختر علی علیهماالسلام از آن رو کاری دشوار است که تاریخ، جز دو خطبه ی آن بانو در کوفه و شام، گزارش چندانی از سخنان او به دست ما نرسانده است؛ اما همین اخبار کم، برای اهل تحقیق بسیار مغتنم است؛ به ویژه برای محققان حوزه ی علوم رفتاری گفتاری، جای کار بسیاری تنها درباره ی همین دو خطبه وجود دارد.
شخصیت هر کسی را می توان با توجه به سخنان و صحبت هایی که فی البداهه ایراد می کند، شناسایی و بررسی کرد؛ این مضمون از حدیثی از امیرالمؤمنین علیه السلام نیز بر می آید که فرمود: «تکلموا تعرفوا، فإن المرء مخبوء تحت لسانه؛ (1) سخن بگویید تا شناخته شوید؛ چرا که انسان زیر زبانش پنهان است«. هدف این کتاب، شناسایی و راه یابی به ظرایف شخصیتی حضرت زینب کبری علیهاالسلام است. در این تحقیق، شناخت کلی آن بانو، پیش فرض ما نیست؛ بلکه به نوعی نتیجه ی کار ماست. یعنی تنها پیش فرض، کلام و بیان آن حضرت در دو خطبه ی معروف ایشان در کوفه و شام است.
در فصل اول کتاب، به کنکاش پیرامون سرنخ هایی پرداخته ایم که حاکی از ریشه های تأثیر پذیری رفتاری و گفتاری آن بانو از قرآن بوده است؛ اما بخش عمده ی این کتاب، یعنی فصل دوم، سوم و چهارم کتاب، به بررسی جنبه های تأثیرپذیری کلام آن حضرت در دو خطبه ی کوفه و شام می پردازد. یعنی تمام تلاش بر این بوده است که کوچکترین ارتباط ها میان تک تک کلمات ادا شده از زبان آن حضرت و آیات قرآن کشف شود.
از تأثیرات ظاهری که ممکن است کلام آهنگینی مانند قرآن در کلام دیگران داشته باشد، می توان به آهنگ، وزن، سجع ها، کوتاهی و بلندی جملات و کلمات، ترکیبات مختلف الفاظ با یکدیگر برای ساخت معانی گوناگون، انعکاس عین کلمات قرآنی یا تغییر یافته ی آنها به مقتضای سخن در کلام، و در نهایت انعکاس آیات یا تغییر یافته ی آنها به مقتضای سخن اشاره کرد.
شاید باور این امر مشکل باشد که بتوان چنین تأثیراتی را از قرآن، در کلام کسی یافت. اما برای کسی که در تمام عمر، در معرض تابش انوار آیات قرآنی بوده، طبیعی است که خود نیز رنگی از آن برگیرد و هرجا سخنی ایراد می کند، ناخودآگاه از ویژگی های کلام الهی اثر بگیرد.
حداقل فایده ی این بررسی و مطالعه، زمانی هویدا می شود که این شیوه ی پژوهش، در کلام معصومان نیز صورت پذیرد. پژوهش های این چنینی راهی برای اثبات برتری و تمایز امامان شیعه با سایر رهبران مذاهب اسلامی است؛ زیرا در کلام هیچ انسانی جز ائمه ی معصوم
شیعه، چنین تسلط و احاطه ای به الفاظ و مفاهیم قرآنی به چشم نمی خورد. این در واقع جزء اولین برانگیزاننده های محقق برای تکمیل این پژوهش بود.
نخستین گام، تحقیق درباره ی ظاهر الفاظ و عبارات و تشابه آنها با کلمات قرآنی بود. مرحله ی دیگر کار، ریشه یابی عبارات از لحاظ معنایی بود. در عمیق ترین بطون کلام حضرت زینب علیهاالسلام همواره نسیمی از گلزار قرآن به مشام می رسد و گاه کلامش، کالبدی می شود برای روح آیات.
با بضاعت علمی ناچیز نگارنده، نتایجی که حاصل شد در بسیاری از موارد شگفت آور و بسیار هیجان انگیز بود. هنگامی که به کنکاش درباره ی شباهت یک جمله از این دوخطبه، با یکی از آیات قرآنی می پرداختم، به تفسیر آن آیه در کتب مراجعه می کردم و به مقتضای حال، نگاهی به آیات پیشین و پسین آنها می انداختم تا در فضایی که بر آیات حاکم است، قرار گیرم. پس از این مطالعات، یک بار دیگر به تطبیق فضای سخن زینب علیهاالسلام با فضای آیات می پرداختم. زینب علیهاالسلام تنها یک آیه را به استشهاد گرفته بود. اما در واقع، با یک آیه، گاه یک سوره را خوانده بود. چرا که ظهور هر کلمه از قرآن، نماینده ی یک آیه و حضورهر آیه، جایگزین مجموعه ای از آیات است که معنای مورد نظر زینب علیهاالسلام، در تمامی آنها صدق می کند؛ نه تنها صدق می کند، گاه از مصادیق نخستین آیات نیز پیشی می گیرد.
این ویژگی، یعنی تطبیق عینی، لفظی، معنوی، کلامی و باطنی سخنان
خاندان وحی با وحی گوهر گرانمایه ای برای اثبات حقانیت این خاندان است که تا کنون کمتر مستقلا به آن پرداخت شده است.
اگر تنها ثمره ی این دفتر، فتح بابی مستقل در زمینه ی این گونه تحقیقات باشد، خود بالاترین پاداشی است که نگارنده ی کوچک این نوشتار، از آن بهره مند می شود.
از خداوند متعالی، درخواست عطای توفیق برای درک منطق و سخن این خاندان را داریم و در این راه به او توکل کرده و به سوی او باز می گردیم.
سید محمدعلی طباطبایی
مشهد مقدس – دی ماه 1384
1) نهج البلاغه، حکمت 392.
