نظریه ی مورخان و پژوهشگران در مورد محل دفن زینب کبرى

در جاى دفن عقیله ی بنى هاشم، میان مورّخان اختلاف است. براى دفن ایشان سه ‌نظریه وجود دارد:

نظریه ی اوّل‌

بعضى محل دفن آن بانوى بزرگوار را با استناد به کتاب «اخبار الزینبات» نوشته ‌عبیدلى (متوفاى 221 هجرى) در محلّى به نام «قنطرة السباع» در قاهره ذکر کرده‌اند. (1) ازجمله استاد حسن قاسم مصرى در پاسخ به نظر شیخ بخیت المطیعى – که معتقد بود در «زینبیه ی» قاهره، زینب بنت یحیى بن زید بن على علیه السلام مدفون است نه زینب کبرى علیها السلام، به‌ کتاب عبیدلى استناد جسته است.(2)

اما روایت دفن ایشان در مصر قطعاً نمی تواند صحیح باشد زیرا این روایت را تنها عبیدلی ذکر کرده است. عبیدلی می گوید چون زینب علیه بنی امیه در مدینه تحرکاتی داشت حاکم مدینه به یزید نامه نوشت و او دستور داد زینب را از مدینه دور سازد لذا او به همراه چند تن از زنان بنی هاشم به مصر رفت و مورد استقبال مسلمة بن مخلد حاکم مصر قرار گرفت و او در بهترین مکانها جای داده شد. این روایت قابل قبول نیست زیرا: 1- در آن زمان (سال 62) بر اثر قیام ابن زبیر مدینه به دست عبدالله بن حنظله ی غسیل الملائکه افتاده از حاکمیت بنی امیه خارج شده بود. 2- چگونه زینب حاضر است تنها بدون همسر و یا هیچ مردی با چند زن به یک سرزمین دور مسافرت کند. 3- چگونه زینب مصر را انتخاب کرده در حالی که در این سرزمین کسی نسبت به بنی هاشم و اهل بیت چندان نظر خوشایندی نداشته و آنان بیشتر طرفدار عثمان و بنی امیه بوده اند. 4- حاکم انتصابی یزید یعنی مسلمة بن مخلد از محبان بنی امیه و عثمان است چگونه از زینب به خوبی استقبال کرده است مطلب دیگر که می تواند نظر عبیدلی را منتفی و بی اعتبار سازد اینکه چرا هیچ یک از مورخان مشهور مصری که در مورد مقابر صحابه در مصر، و زینب های مدفون در آنجا و کسانی که به مصر وارد شده اند، سخن گفته اند به زینب کبری دختر علی علیه السلام اشاره نداشته اند. این مورخان عبارتند از: 1. عبدالرحمان بن عبدالحکم مصری (م 257ق.) صاحب منهج السالک فی اخبار مصر والقوی والممالک 2. ابوعمرو محمد بن یوسف کندی (م354 ق) مؤلف ولاة مصر 3. ابومحمد حسن بن ابراهیم بن ذولاق لیثی مصری (م387ق.((3) صاحب ولاة مصر 4. قاضی سلامه قضاعی (م 453ق.) صاحب انس الزائرین 5. عبدالقادر مقریزی (م845ق.) صاحب الخطط و الاعتبار

6. شکس الدین انصاری مصری (م 814ق.) مؤلف الکواکب السیاره فی ترتیب الزیاره.(4)

7. شمس الدین سخاوى (م 902 ق.) صاحب رساله ی زینبیات.(5) 10. ابراهیم بن على ‌فخرومى مصرى (م 891 ق.) مؤلف الفضائل الباهره فى محاسن مصر و القاهره‌

11. سخاوى حنفى مصرى (م 814 ق.) صاحب تحفة الاحباب 12. عبدالرحمان‌ سیوطى (م 911 ق.) صاحب حسن المحاضره فی تاریخ مصر و القاهره و نیز درّالسحابه ‌فیمن دخل مصر من الصحابه(6) 13. ابن تغرى بردى (م‌704ق.) مؤلف النجوم الزاهره فى‌الخبار ملوک مصر و القاهره 14. ابن دقماق (م‌792 ق.) صاحب الانتصار لواسطة عقد الامصار. در هر حال امروزه در شهر قاهره مقام و مرقد باشکوهى با نام سته زینب وجود دارد که مردم آن را به عنوان زینب کبرى بنت على مى‌دانند و بسیار به آن احترام گذاشته وبه زیارت آن مى‌شتابند. به نظر نگارنده این قبر باید متعلق به زینب بنت یحیى بن متوج بن‌حسن بن حسن بن على علیه السلام باشد که واسطه‌هاى آن را حذف و آن را زینب بنت على علیه السلام ‌دانسته‌اند.

نظریه ی دوّم‌

مرحوم محسن امین، از دانشمندان شیعه، قول دیگرى مطرح کرده و آن این‌ که ‌قبر زینب علیه السلام در بقیع است. این نظر قطعاً صحیح نیست زیرا هیچ‌یک از مورّخان مدینه و حجاز به نام زینب کبرى که در بقیع مدفون باشد، اشاره نکرده‌اند و زینبى که در بقیع به‌ خاک سپرده شده، امّ کلثوم کبرى – همسر عمر بن خطاب مادر زید – بوده که هر دو در یک روز از دنیا رفته‌اند.(7)

نظریه ی سوّم‌

بیشتر محققان شیعه؛ از جمله علّامه ی بحر العلوم، میرزا حسین نورى، محدث قمى، حسون بن زینى حسینى، علامه حسنین سابقى(8) و برخى از مورّخان اهل سنت؛ از جمله ‌ابن بطوطه‌(9) ابن حورانى(10) ابن جبیر(9) عزالدین محمد صیادى شافعى و… معتقدند که‌

زینب علیها السلام در «قریه ی راویه ی دمشق» به خاک سپرده شده و علت سفر عقیله ی بنى هاشم را نیز واقعه ی حرّه (به سال 63 هجرى((11) یا قحطى در مدینه دانسته‌اند که زینب علیها السلام به همراه ‌همسرش عبدالله به دمشق رفتند. عبدالله در آن شهرک زمین‌هایى داشته و به کشاورزى‌ مشغول بوده است.

در این میان، بعضى چون ابن حورانى و محسن امین، قبر زینب در راویه ی دمشق را ام‌کلثوم صغرى، دختر على علیه السلام و همسر عمر بن خطاب دانسته‌اند که این سخن در سطور گذشته مورد نقد و پاسخ قرار گرفت. این اشتباه بیشتر به‌ خاطر لقب آن دو؛ یعنى ام‌کلثوم‌است؛ زیرا چنانکه گفتیم چهارتن از دختران على علیه السلام لقب ام‌کلثوم داشته‌اند. در هر حال بر اساس شواهد و قرائن تاریخى این قول ترجیحاً مقرون به صحت است.

قریه‌اى که حضرت زینب علیها السلام در آن مدفون هستند، در گذشته به «راویه» و اکنون به ‌زینبیه مشهور است. در حال حاضر به شهر متصل و در هفت کیلومترى شرق دمشق قدیم‌ به طرف فرودگاه واقع است.

در خیابان اصلى این شهرک، گنبد و مأذنه‌هاى مقبره ی آن بانوى گرامى از دور به ‌چشم مى‌خورد. گنبد این مرقد، طلایى است و در سمت شرقى و غربى آن دو مناره ی کاشى‌کارى شده قرار دارد.

در مدخل درِ غربى حرم و سمت راست آن – داخل اتاق کوچکى – سه قبر وجود دارد که یکى از آن‌ها قبر «آیةالله سید حسین یوسف مکى عاملى» متوفاى 1397 هجرى ‌و دیگرى مرحوم «محسن امین عاملى«، صاحب تألیف معروف اعیان الشیعه و سومین ‌آن‌ها نیز دختر میرزا تقى بهبهانى است.

حرم حضرت زینب داراى صحن مربع مستطیل است که شبستان و گنبد و ضریح در

وسط آن قرار گرفته و چهار درِ ورودى دارد. سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشکیل ‌شده که به صورت پله‌اى بر روى هم قرار دارند و گنبد نیز در وسط آن است. بر روى این ‌گنبد، آیاتى از قرآن به خط ثلث زیبا نوشته شده و طلاکارى آن نیز در دهه‌هاى اخیر توسط ایران انجام گردیده است.

در سمت شرق صحن مطهّر، مصلاى زینبیه به همّت مرحوم آیة الله فهرى زنجانى، نماینده ی ولىّ فقیه در سوریه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعاى کمیل و نماز جمعه ‌در آن برقرار مى‌گردد. این شبستان بسیار بزرگ است. مساحت کلّ صحن، حرم و سایرمراکز وابسته حدود ده‌هزار متر مربع است. در صحن‌ها جمعاً 114 اتاق وجود دارد که 64 اتاق آن در صحن بزرگ و بقیه در صحن دوم و حسینیه‌هاى اطراف است.

مقبره ی آن بانوى بزرگوار در میان حرم، با ضریحى نقره‌اى است و هشت ستون‌ کاشى‌کارى شده، گنبد حرم را نگه داشته‌اند. دیوارهاى حرم مطهّر تا نصف آن سنگ‌ سفید و بقیه آیینه ‌کارى بوده و جلوه‌اى از هنر و معمارى ایرانى – اسلامى است. بناى‌ داخل و خارج حرم و همچنین مناره‌ها و گنبد، از حدود یکصد سال پیش است ولى‌ توسعه‌هاى اطراف صحن و تزیینات آن‌ها همگى از سوى جمهورى اسلامى انجام شده ‌است.

قبر نواده ی پیامبر خدا صلى الله علیه و آله، فرزند بهترین حامى و یاور او و خواهر شهید مظلوم کربلا همواره مورد زیارت عامه ی مردم دمشق و کشورهاى مختلف قرار مى‌گیرد که به مقصد زیارت آن بانوى مظلوم و ستمدیده با هرگونه وابستگى و اعتقاد مذهبى فرسنگ‌ها راه ‌پیموده و به این قریه ی کوچک مى‌آیند. در میان اهل سنت نیز عقیله ی بنى هاشم از حرمت و وجاهت ویژه‌اى برخوردار است.

قبر مرحوم محسن امین‌

محسن امین عاملى، از علماى برجسته ی شیعه در سوریه و صاحب کتاب معروف‌ «اعیان الشیعه» در راهروى ورودى درِ غربى حرم‌مطهر حضرت زینب علیها السلام، داخل‌

اتاقکى به‌خاک سپرده شده است. وى در تاریخ 1371 هجرى وفات یافت. گسترش شیعه‌ در سوریه مرهون زحمات اوست.

قبر مرحوم دکتر على شریعتى‌

در مجاورت مرقد عقیله ی بنى هاشم، در کوچه ی کنار حرم، قبرستان کوچکى است که ‌قبر مرحوم شریعتى در یک چهار دیوارى قرار دارد که با درى آهنین آن را بسته‌اند.

1) ابی الحسین یحیی بن الحسن عبیدلی، اخبار الزینبات، به اهتمام سید محمود مرعشی، ص 110 به بعد.

2) محمد زکی ابراهیم، مراقد اهل البیت بالقاهره، ص 53 به بعد.

3) وی گوید: نخستین کس از اولاد علی علیه السلام که داخل مصر شد سکینه دختر امام سجاد علیه السلام بود.

4) وی نیز گوید که یک نفر از اولاد علی علیه السلام در مصر از دنیا نرفته است (همان کتاب، ص 342(.

5) سخاوی سخن مؤلف الکواکب السیاره را تأیید کرده است (الخطط التوفیقیه، ج 5، ص 10(.

6) سیوطی در این کتاب به نام تمامی صحابه ای که به مصر آمده اند اشاره کرده و از زینب بنت علی (ع) در رساله زینبات خود نامی نبرده است (همان کتاب، ص 19 ـ 7(.

7) ابن سعد، طبقات الکبری، ج 8، ص 464؛ محب طبری، ذخائر العقبی، ص 171.

8) شیخ عباس قمی، نفس المهموم، ص 297.

9) الرحله، همان جا.

10) زیارات الشام، ص 133.

11) در سال 62 هجری، پس از شهادت امام حسین علیه السلام، مردم مدینه برضد حاکم اموی این شهر شوریده و یزید را از خلافت خلع کردند، آنان براساس دعوت عبدالله بن زبیر در مکه دست به چنین اقدامی زده و بسیاری نیز تحت تأثیر شدید حادثه شوم کربلا واقع شده بودند. یزید نیز مسلم بن عقبه، یکی از خونخوارترین و سفاک ترین مأمورین خود را برای سرکوبی مردم مدینه فرستاد. وی چند شب و روز به کشتار بازماندگان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سادات و… پرداخت.