برخی می گویند، در جنوب شرقی شهر دمشق پایتخت کشور سوریه، به فاصله هفت کیلومتر، مشهد و بارگاه شکوه‌مندی واقع شده که مزار سیده زینب بنت علی بن ابی طالب علیهماالسلام می‌باشد. این بارگاه که معروف به «سته زینب» می‌باشد، که از دوران‌های پیش، کعبه مقصود مؤمنان عالم اسلامی بوده است.
این بارگاه باشکوه، در زمین هموار و پهناوری در میان باغ‌های سرسبز و ساختمان‌های مستحکم، مانند نگین انگشتر واقع شده است و روز‌به‌روز آبادتر و زیباتر می‌شود.
این بارگاه، قدمت تاریخی دارد و در قرن دوم زیارتگاه معروفی بوده است که سیدة نفیسه، همسر اسحق مؤتمن، فرزند امام جعفر صادق علیه‌السلام، آن را زیارت کرده و آنجا جایگاه استجابت دعا و محل کرامت‌ها و تجلی انوار ولایت بود و هست، که مردم بارها به نقل آنها تبرک جسته‌اند.
اختلافی وجود ندارد که مدفون در شهرک راویه، ام کلثوم، از اهل‌بیت است و اکثر دانشمندان شیعه و سنی تصریح کرده‌اند که وی سیدة زینب با کنیه ام کلثوم، دختر امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌باشد.
علامه بزرگوار سید محسن امین عاملی(متوفای 1371 هـ. ق) در کتاب اعیان الشیعه آورده:
تولیت حرم زینبی، سید عباس مرتضی، همان سنگ را به علامه سیدمحمدصادق بحرالعلوم نجفی در سال 1353 هـ. ق نشان داده که این عبارت روی آن نوشته شده بوده:
«هذا قبر السیدة زینب المکناة بام کلثوم بنت علی بن ابی طالب» و این جریان را خود آن بزرگوار برای نویسنده نقل کرده است. پس ضرورت دارد که دختران امیرالمؤمنین علیه‌السلام را که زینب نام داشته‌اند و کنیه آنها ام‌کلثوم بوده است، را بررسی کنیم، که دیدگاههای گوناگونی وجود دارد و شایسته است که آنها را به چهار گروه تقسیم کنیم:
گروه نخست
آنهایی که گفته‌اند مدفون در شهر راویه، ام کلثوم است و توضیحی هم در این باره نداده‌اند:
1- علی بن حسن بن هبة الله بن عساکر دمشقی(متوفای 561 هـ.ق) در تاریخ خود پیرامون مساجد دمشق می‌گوید:
«و مسجد راویه مسجدی است که قبر ام کلثوم را در بر گرفته است. این ام کلثوم دختر پیغمبر نیست که همسر عثمان باشد، چون وی در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بدرود حیات گفت و در مدینه به خاک سپرده شد و ام کلثوم دختر علی علیه‌السلام از فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها که عمر با او ازدواج کرد نیز نیست، چون او با پسر خود زید بن عمر در یک روز در مدینه درگذشتند و در بقیع به خاک رفتند.»
او تصریح نموده که این ام کلثوم، سیدة زینب است، چنان‌که حورانی از وی نقل کرده است.
2- ابوالحسن علی بن ابی بکر هروی(متوفای 611 هـ.ق در حلب) که شرح حال او را ابن خلکان و ابن طولون و حاج خلیفه آورده‌اند.
وی در کتاب «الإشارات الی معرفة الزیارات» می‌گوید:
«راویه شهرکی است در حومه دمشق و آنجا قبر سیده ام‌کلثوم است.»
3- شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی بغدادی(متوفای 624 هـ.ق) در کتاب معجم البلدان می‌گوید:
«راویه روستایی است در حومه دمشق و آنجا قبر ام‌کلثوم و قبر یکی از اصحاب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله واقع است.»
4- عزالدین ابوعبدالله محمد بن علی بن ابراهیم بن شداد حلبی(متوفای 764 هـ.ق) در کتاب «الأعلاق الخطیرة» می‌گوید:
«راویه جایی است که قبر ام‌کلثوم آنجا است.»
5- صلاح الدین محمد بن شاکر دارمی دمشقی(متوفای 764 هـ.ق) در کتاب «عیون التواریخ» پیرامون مساجد دمشق می‌گوید:
«و اما مساجد بیرون شهر دمشق، از آنهاست مسجدی در میان حجیرا و راویة، روی قبر مدرک بن زیاد و مسجدی دیگر که قبر ام کلثوم از اهل بیت علیهم‌السلام را در بر گرفته است.»
گروه دوم
دانشمندان و تاریخ نویسانی هستند که می گویند:
مدفون در شهرک راویه دمشق، حضرت زینب است که کُنیه‌اش ام کلثوم می‌باشد و برخی گفته‌اند که او از فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها است:
1- ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر کنافی غرناطی(متوفای 614 هـ.ق) در سفرنامه خود پیرامون مزارهای شام یادآور می‌شود:
«از مشاهد اهل بیت، مشهد ام‌کلثوم بنت علی علیه‌السلام است که زینب صغری نامیده می‌شود و ام‌کلثوم کنیه اوست، که این کنیه را پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به وی داده است، به جهت شباهتی که به دخترش ام‌کلثوم داشته و بارگاه آن بزرگوار، در طرف جنوب شهر، به فاصله یک فرسخ واقع شده و به «راویه» معروف است. قبر شریف را مسجد بزرگی در بر گرفته و اطراف آن، موقوفاتش قرار دارد. مردم آن حدود، آن را به نام «قبر ستّ» می‌شناسند، ما به آنجا رفتیم و شبی بیتوته کردیم و به زیارتش تبرک جستیم.»
2- ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن بطوطة(متوفای 770 هـ. ق) در بیان مزارهای دمشق می‌گوید:
«در شهرک و روستای جنوبی دمشق، به فاصله یک فرسخ، زیارتگاه ام‌کلثوم دخت علی بن ابی طالب از فاطمه سلام‌الله‌علیها واقع شده و گفته می‌شود که نام او زینب است و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله این کنیه را به او داده، چون به خاله‌اش ام کلثوم دخت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله شباهت داشت و مسجد بزرگی دارد و مستغلات و اوقافی برای آن هست، مردم دمشق آن را قبر السّت ام کلثوم می نامند.»
3- عثمان بن احمد بن محمد بن رجب بن سریح سویدی حورانی دمشقی(متوفای 970 یا 1003 هـ.ق) طبق شرح حال بروکلمان در کتاب خود بنام «الإشارات الی اماکن الزیارات» که نسخه خطی آن در کتابخانه الأزهر مصر محفوظ است، او می‌گوید:
«و از دیگر مزارها، روستایی است که راویه نام دارد و قبر سیده زینب ام‌کلثوم دخت علی بن ابی طالب علیه‌السلام آن‌جاست و در حومه دمشق بعد از مصیبت و فاجعه برادرش امام حسین علیه‌السلام از دنیا رفت و در آن آبادی به خاک سپرده شد. آن شهرک الآن به قبر السّت معروف است.»
4- عزالدین محمد الصیادی شافعی(متوفای 1330 هـ.ق) در کتاب «روضة البهیة فی فضائل دمشق المحمیة» پیرامون مزارهای شمالی شهر، می‌گوید:
«و از آنها روستایی به نام راویه در طرف جنوب دمشق واقع است و آنجا قبر سیده زینب، دختر علی بن ابی طالب علیه‌السلام است که پس از مصیبت‌های برادرش امام حسین علیه‌السلام در حومه دمشق از دنیا رفت و در آن آبادی به خاک سپرده شد، سپس آن روستا به نام وی شناخته شد و الآن به قبر السِّت معروف است. روی قبر، سنگی قدیمی وجود دارد که نامش بر آن سنگ حک شده و طرف غرب قبر آن بزرگوار، قبر مدرک فرازی، صحابی پیامبر قرار گرفته، به طوری که ابن عساکر آن را نقل می‌کند.»
5- استاد معاصر احمد فهمی محمد مصری، ضمن شرح حال سیده نفیسه که در مصر مدفون است و در تاریخ 208 هـ.ق از دنیا رفته، می‌گوید:
«او یعنی سیده نفیسه بارگاه زینب ام‌کلثوم دخت علی بن ابی طالب علیهماالسلام را که پس از فاجعه برادرش از دنیا رفت و در حومه دمشق مدفون است و اکنون به «قبر السّت» معروف می‌باشد، را زیارت کرده است.»
6- استاد معاصر حسن محمد قاسم مصری، در کتاب سیدة زینب می‌گوید:
«سیدة زینب وسطی در شام مدفون است و در گذشته یادآور شدیم که مادر وی سیده فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها است که او را زینب نام گذاشت. سپس کبری را برایش اطلاق کرد تا میان او و خواهر پدریش ام‌کلثوم صغری تمایزی باشد.»
7- استاد عبدالقادر ریحاوی دمشقی، یکی از نام‌آوران تاریخ و ادب عصر حاضر می‌گوید:
«زینب صغری دختر علی بن ابی طالب علیهماالسلام که ام‌کلثوم لقب داشته، قبر شکوه‌مندی در حومه جنوبی دمشق دارد که معروف به آبادی «ستّ زینب» است و اکنون بالای قبر، ضریح گران‌بهایی از چوب قیمتی و شبکه‌هایی از نقره قرار دارد.»
8- استاد توفیق ابوعلم مصری، رئیس اداره آستان مقدس سیدة نفیسه در مصر، زیارت سیدة نفیسه را از بارگاه سیده زینب که کنیه ام‌کلثوم داشته، یادآوری می‌کند و می‌گوید:
«این بانو، دختر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهماالسلام است که در روستای راویه در شام مدفون است.»
9- نویسنده مصری دکتر عائشة عبدالرحمن بنت الشاطی می‌گوید:
«ام کلثوم در نزد عبدالله بن جعفر، پس از فاجعه جان‌گداز برادرش امام حسین علیه‌السلام بدرود حیات گفت و در حومه دمشق به خاک سپرده شد.»
برخی از دانشمندان شیعه نیز همین سخن را گفته‌اند از جمله:
1- عمادالدین حسن بن علی بن محمد طبری، معاصر فقیه نامور محقق ابی القاسم نجم الدین صاحب «شرایع الأحکام»(متوفای 676 هـ. ق) در کتاب «کامل بهایی» که در تاریخ 675 نوشته شده و آن را برای وزیر محمد بن شمس‌الدین جوینی(مقتول در سال 704 هـ. ق) تنظیم نموده است، او می‌گوید: «ام‌کلثوم خواهر امام حسین علیه‌السلام در دمشق از دنیا رفت.»
2- ابراهیم بن یحیی بن محمد بن سلیمان عاملی(متوفای 1214 هـ. ق)، یکی از دانشمندان بزرگ و شعرای معروف، که علامه شیخ علی، والد ماجد علامه شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء در کتاب «الحصون المنیقه» در شرح حالش می‌نویسد:
«وی که در رشته هایی از علوم استاد و دارای تألیفات بود. به عراق آمد و در درس سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء حاضر شد.» ایشان بارگاه سیدة زینب سلام‌الله‌علیها را در روستای راویه زیارت کرد و شعری بر دیوار بارگاه نوشت:
«مَقَامَ لِعَمْرٍو اللَّهِ ضَمَّ کریمة
زکی الْفَرْعُ مِنْهُ فِی الْبَرِّیَّةِ وَ الْأَصْلُ
لَهَا الْمُصْطَفِی جَدٌّ وَ حَیْدَرَةُ أَبٍ
وَ فَاطِمَةَ أُمَّ وَ فاروقهم بَعْلٍ؛
جایگاهی است به خدا کریمه‌ای را در بر گرفته
که اصل و فرع آن مقام در جهان پاک است
او را مصطفی جد، و حیدر پدر است
و فاطمه مادر و فاروقِ آنها، شوهر است.»
3- علامه شیخ جعفر بن محمد ربعی نقدی(متوفای 1369 هـ.ق) می‌گوید:
«اما این آرامگاهی که در شام هست، گروهی از نویسندگان یادآوری کرده‌اند که آنجا آرامگاه سیدة ام‌کلثوم دخت امیرالمؤمنین و مشهور به زینب است و فرق میان او و خواهرش زینب کبری این است که او را زینب وسطی می‌گویند و بعد از خواهرش زینب کبری متولد شده و از بانوان بزرگوار بوده و دارای فضل و زهد و تقوی و عبادت و شرف و عفت و دیگر صفات کریمه و اخلاق فاضله می‌باشد. علم و دانش را از پدر و برادرانش اخذ نمود و در خانه مبارک علوی، پاک و پاکیزه بار آمده و قبر و آرامگاهش در روستای راویه در حومه دمشق واقع است که معروف به آبادی سِت می‌باشد.»
گروه سوم
از دانشمندان متأخر امامیه کسانی بوده‌اند که تصریح کرده‌اند که بانوی مدفون در شام، زینب صغری می‌باشد که کنیه‌اش ام‌کلثوم و مادرش ام‌ولد بوده و نزد محمد بن عقیل زندگی کرده است. از جمله آنان:
1- سیدمحسن بن سید عبدالکریم بن علی بن محمد حسین عاملی(متوفای 1371 هـ.ق) در کتاب «مفتاح الجنات» تصریح فرموده که بانوی مدفون در روستای راویه، زینب صغری دخت امیرالمؤمنین علیهماالسلام است.
2- علامه شیخ ذبیح‌الله محلاتی تهرانی(متولد سال 1331 هـ.ق) می‌گوید:
«زینب صغری، همان است که ظاهراً در شام دفن شده و به نام زینب کبری شهرت یافته، چنان که روی سنگ قبرش همین طور نوشته شده است. وی با محمد بن عقیل ازدواج کرده و در فاجعه کربلا شرکت داشت و با اسیران کربلا به شام رفت و با اسرای اهل‌بیت به مدینه بازگشت و با فراس بن جعدة بن هبیرة مخزومی ازدواج نمود.»
3- علامه سید جعفر بحرالعلوم(متوفای 1377 هـ.ق) می‌گوید: «در مدینه قحطی و گرسنگی واقع شد و عبدالله بن جعفر با اعضای خانواده‌اش به شام کوچ کرد واحتمال دارد بارگاه شریف در شام، مربوط به زینب صغری دخت امیرالمؤمنین علیهماالسلام باشد که کنیه ام‌کلثوم دارد.»
4- ادیب فاضل، سید حسن امین بن علامة سیدمحسن امین عاملی، ساکن بیروت، از والد ماجدش پیروی نموده که مدفون در شهرک راویه، زینب صغری است، چنان‌که در کتاب «دائرة المعارف الشیعیة الإسلامیة» خود چنین آورده است.
گروه چهارم
از دانشمندان شیعه و سنی گروهی تصریح کرده اند که مدفون در شهرک راویه، زینب کبری سلام‌الله‌علیها دخت امیرالمؤمنین علیهماالسلام است که مادرش فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها و خواهر حسنین علیهماالسلام و همسر عبدالله بن جعفر می‌باشد، که از او چهار فرزند به نامهای علی، عون، عباس و ام‌کلثوم داشت. در میان این گروه، بزرگانی از اهل خبره و اطلاع و تحقیق از دانشمندان دو فرقه شیعه و سنی وجود دارد که نام عده‌ای از آنها را یادآوری می‌کنیم:
1- حافظ بزرگ شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی دمشقی(متوفای 748 هـ.ق).
2- حافظ مورخ عزالدین محمد بن علی بن ابراهیم بن شداد حلبی(متوفای 748 هـ.ق) به طوری که در نسخه خطی او به نام «الأعلاق الخطیرة» محفوظ در کتابخانه لندن، آمده است.
3- مورخ علامة ابوالبقاء عبدالله بن محمد بدری مصری(متولد مصر به سال 847 هـ.ق).
4- حافظ بزرگ شمس‌الدین محمد بن علی بن طولون دمشقی(متوفای 953 هـ.ق در دمشق).
5- حافظ بزرگ برهان‌الدین ابواسحاق ابراهیم بن محمد دمشقی(متوفای 900 هـ.ق).
6- قاضی نورالدین محمود بن علی الشافعی(متوفای 1035 هـ.ق).
7- فقیه حنفی عبدالغنی نابلسی دمشقی(متوفای 1142 هـ.ق).
و قاضیان هفتگانه دمشق در سال 767 هـ.ق، که عبارتند از:
8- قاضی القضاة مصطفی بن مصطفی افندی دمشقی.
9- قاضی خلیل بن ابراهیم قاضی شهر بعلبک.
10- قاضی علی بن ناجی از اهل عسکر منصورة.
11- قاضی سید یونس بن نورالدین حسینی دمشقی.
12- قاضی شیخ محمد بن عزالدین حنبلی.
13- قاضی ابراهیم دمشقی.
14- قاضی سید محمد عجلان حسینی دمشقی.
از دانشمندان بزرگوار شیعه در قرن اخیر نیز اعترافات فراوانی دیده می‌شود که نسبت مرقد زینبی در راویة را به حضرت زینب دخت امیرالمؤمنین علیهماالسلام پذیرفته‌اند از جمله:
1- فقیه بزرگوار شیخ حسن آشتیانی(متوفای 1316 هـ.ق).
2- فقیه و مجدد بزرگوار، میرزا محمدحسن شیرازی(متوفای 1312 هـ.ق).
3- علامه بزرگوار و استاد فقیهان زمان، شاگرد شیخ انصاری، حاج ملاعلی کنی طهرانی(متوفای 1306 هـ.ق).
4- فقیه عالیقدر، علامه شیخ محمدحسین کاظمی(متوفای 1308 هـ.ق).
5- مورخ کاوش‌گر، میرزا محمدحسن خان مراغی(متوفای 1312 هـ.ق).
6- فقیه عالی قدر شیخ حسین بن علی رازی تهرانی(متوفای 1326 هـ.ق).
7- محدث بزرگوار، شیخ حسین بن محمدتقی نوری طبرسی (متوفای1320 هـ.ق).
8- فقیه پژوهنده، سیدحسن صدر کاظمی(متوفای 1354 هـ.ق).
9- علامه بزرگ شیخ محمد حرزالدین نجفی(متوفای 1365 هـ. ق).
10- مصلح بزرگوار علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نجفی(متوفای 1373 هـ.ق).
11- علامه مجاهد سیدعبدالحسین شرف‌الدین عاملی(متوفای 1377 هـ.ق).
12- فقیه بزرگوار آیة الله العظمی سیدمحسن حکیم(متوفای 1390 هـ.ق).
13- پژوهنده بزرگ علامه سیدعبدالرزاق مقرم نجفی(متوفای 1391 هـ.ق).
بررسی دیدگاههای چهارگانه
این بود دیدگاههای گوناگون، پیرامون بارگاه موجود در شهرک راویه، اینک با کنجکاوی این نظریه‌ها را مرور کنیم:
نظریه گروه نخست صریحاً می‌گوید که مدفون در راویه، از اهل بیت بوده، نامش ام‌کلثوم و از اعضاء نزدیک خانواده پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌باشد. این نظریه با دیدگاه گروه دوم، منافات ندارد، چنان که یادآوری شد این بارگاه به نام ام‌کلثوم زینب دختر علی علیهماالسلام می‌باشد که در طول قرن دوم معروف بوده و سیدة نفیسه در تاریخ 193 هـ.ق او را زیارت نموده است.
نظریه این گروه که بارگاه، متعلق به ام‌کلثوم زینب دختر امیرالمؤمنین علیهماالسلام است، دیدگاه خوبی است که هیچ گونه ابهامی ندارد. اما گفته آنها که وی با خلیفه دوم ازدواج کرده است، بدون شک، اشتباه است و دور از حقیقت، زیرا نویسندگان شرح حال ام‌کلثوم، اتفاق نظر دارند که وی در زمان فرمان‌روایی معاویه و استان‌داری سعید بن عاص در مدینه در سال 54 هـ.ق بدرود حیات گفته و در بقیع مدفون شده است. پس معنی ندارد که او در شام به خاک سپرده شود و بعد از فاجعه شهادت برادرش امام حسین علیه‌السلام زندگی را بدرود گفته باشد؟!
بَحرانی هم در شرح نهج البلاغه، وفات او را بعد از حادثه کربلا در مدینه یادآوری کرده، پس چگونه می‌توان گفت که در شام وفات کرده و مدفون شده است؟!
اما دیدگاه گروه سوم که گفته‌اند مدفون در آبادی راویه، زینب صغری دختر علی علیهماالسلام از ام‌ولد است و با محمد بن عقیل و بعداً با فراس بن جعدة بن هبیره مخزومی ازدواج کرده است، این دیدگاه، اجتهاد در تاریخ است. آنان تصور کرده‌اند که قابل تصور نیست ام‌کلثوم زینب دختر علی علیهماالسلام از فاطمه سلام‌الله‌علیها در شام به خاک سپرده شود، فلذا احتمال داده‌اند که وی زینب صغری است، چون کنیه‌اش ام‌کلثوم است! ولی ایشان سندی از تاریخ در دسترس ندارند که این مدعی را اثبات نماید. علاوه بر این، در گذشته هرگز چنین اظهارنظری نشده است، بلکه در دوره اخیر، برخی از دانشمندان معاصر در نوشتارهای خود این موضوع را آورده‌اند.
ولی دیدگاه گروه چهارم از جهاتی درست و زیباست و بزرگان تاریخ و پژوهش‌گران و آگاهان نیز مانند ذهبی، ابن طولون، ناجی، قاضی‌های دمشق و بزرگان فقهای شیعه در قرن اخیر، همگی بر این باورند. چنان‌که عین عبارت‌های آنان را بازگو خواهیم نمود. (1)
1) پژوهشی پیرامون بارگاه حضرت زینب سلام‌الله‌علیها، محمدحسین سابقی، ترجمه: عیسی سلیم‌پور اهری، ص148-137.
