نخستین نکته ی در خور توجه پیرامون خطبه ی کوفه، شرایطی است که حضرت زینب علیهاالسلام در آن، به ایراد این خطبه پرداخته است. شرایطی که یادآور روزهای سخت نزول قرآن در مکه بود. روزهایی که پیامبر تک و تنها، بی یار و یاور، برای هدایت مردم جاهل مکه، جان بر کف می نهاد و در حلقه ی بت پرستان متعصب مکه، بدون هیچ ترس و واهمه ای به تلاوت آیات قرآن می پرداخت و در این راه، از سنگ زدن ها، دشنام ها، تهدیدها و خطراتی که در پیش رو دشت، نمی هراسید.
تنهایی آن روزهای جد زینب علیهاالسلام، امروز برای او به ارث رسیده است. پیامبر هم در شهر خود، جایی که همه او را می شناختند، غریب و بی یاور بود و کسی به حمایت از او برنمی خاست. امروز هم زینب علیهاالسلام، در شهری که همه او را می شناسند، غریب و بی یاور، به تنهایی علیه مردمی جفاکار شوریده است.
قرآن خواندن پیامبر برای مشرکان، خود حدیث دیگری است. جاذبه ی تأثیرگذار قرآن به قدری در مشرکان مؤثر بود، که گرچه می خواستند، نمی توانستند از گوش فرادادن به آیات آن خودداری کنند و
در این راه، حتی پنبه به گوش گذاشتن هم سودی نمی بخشید. امروز، زینب علیهاالسلام چون برای ایراد سخن به پا می خیزد، خطبه ای می خواند که از قرآن مایه گرفته و مردم غفلت زده ی کوفه، نمی توانند در برابرطنین او لب به هیاهو بگشایند و ساکت و بهت زده، غرق کلام او می شوند.
پیامبر را در روزهایی به یاد آورید که در شرایطی خطرناک و هراس انگیز، با وجود تهدیدات جانی که برایش محتمل بود، دست از قرآن خواندن بر نمی داشت و فارغ از یافتن شرایطی مناسب برای ایراد سخن، هرجا و هروقت که ممکن بود، سخن خدا را به مردم ابلاغ می کرد و امروز زینب علیهاالسلام در بدترین شرایط ممکن، چه از لحاظ روحی و چه از لحاظ جسمی و حتی از نظر شرایط زمانی و مکانی، اقدام به ایراد خطبه می کند.
فراموش نکنیم که کاروان اهل بیت در آن روز تحت نظارت شدید عوامل حکومتی یزید بوده و هر لحظه، احتمال بروز هر خطری برای آنان می رفت. کورت فریشلر محقق آلمانی در این باره می گوید:
ایراد آن نطق در کوفه ثابت می کند که آنهمه مصائب و سختی ها نتوانسته بود روحیه ی آن زن را متزلزل کند؛ در صورتی که این خطر وجود داشت که در همان حال سخنرانی او را به قتل برسانند.(1)
نکته ی دیگر، تشابهی است که در لحن و شیوه ی بیان قرآن در مکه، و خطبه ی زینب علیهاالسلام در کوفه وجود دارد. می دانیم بیشتر سوره های مکی، دارای
لحنی تند و آتشین، و در سرزنش مشرکان، بسیار بی محاباست.(2) زینب علیهاالسلام نیز امروز، لحنی تند و آتشین را علیه مردم کوفه به کار گرفته است و البته آیات سور مکی از مهمترین ابزارهای آتش افروز این خطبه اند.
نتیجه اینکه اگر کلام زینب علیهاالسلام، بیش از هرچیز رنگ قرآن دارد، تا حد زیادی متأثر از شرایط محیطی، زمانی و مکانی خاصی است که در آن قرار گرفته است. این شرایط از آن جهت که تشابه زیادی با شرایط نزول قرآن در مکه داشته، سبب شده که آیات سور مکی قرآن و آیاتی که لحنی تند و آتشین و تهدید کننده دارند، در کلام زینب علیهاالسلام بیشتر تجلی کنند.
1) فریشلر، امام حسین و ایران، ترجمه ی ذبیح الله منصوری، ص 476.
2) ر.ک: معرفت، علوم قرآنی، ص 72؛ هاشم زاده هریسی، شناخت سوره های قرآن، ج 1، ص 59.
