دو بارگاه مجلل

در زمان حاضر دو بارگاه مجلل و دو زیارتگاه عمومی به نام حضرت زینب برپا است. یکی در شام، دیگری در مصر و مسلم است که قبر واقعی زینب باید یکی باشد، ولی بنابر اختلاف روایات و شیوع در میان مردم چنین شده است. در این بحث می خواهیم اثبات کنیم، قبر واقعی کدامیک است.

دانشمند محترم آقای رسولی، از کتاب ریحانة الادب شرحی در این باره آورده است که خلاصه ی آن این است: مؤلف ریحانة الادب نام عده ای از عظمای علمای شیعه و اهل سنت را ذکر کرده که آنان درباره ی سفر دوم زینب به شام و مصر بر دو دسته می شوند یا ساکت اند و چیزی ننوشته اند و یا تکیه بر کتاب اخبار الزینبات منسوب به عبیدلی کرده قائل به سفر زینب به مصر شده اند (1) ریحانة الادب نوشته است: در این اواخر مسموع افتاد که در موقع تعمیر و ترمیم زینبیه شام سنگ مزاری به دست آمده است که به مداول آن متعلق به حضرت ام کلثوم زینب صغری بوده و اشتباه اسمی شده و مزار معروف زینبیه را متعلق بدو گرفته اند (2)… و نوشته اند که بهر صورت این قضیه (تعیین قبر) در نظر این نگارنده به مرحله ثبوت نرسیده و محتاج تتبع و تحقیقات عمیقه می باشد. «ریحانة الادب«

دکتر بنت الشاطی در کتاب خود از صفحه 169 تا 174 را به شرح سفر زینب به مصر اختصاص داده و تکیه بر کتاب اخبار الزینبات منسوب به عبیدلی کرده است، اکثر کتابهای دیگر هم در این موضوع اعتماد بر اخبار الزینبات نموده و همین رویه تکرار شده است و از این جمله است کتاب «السیدة زینب» تألیف استاد حسن قاسم مصری.

حقیقت مطلب چیست؟

کتاب متقن و محققانه و ارزشمند «مرقد العقیله» تألیف فاضل متعهد مکرم محمد حسنین السابقی پرده ی ابهام و تشکیک را از میان شایعات به یک سو زده و واقعیت را روشن و برملا ساخته است که مرقد مطهر حضرت زینب سلام الله علیها در شام است نه در مصر، و دلائل محکمی برای اثبات موضوع اقامه کرده است که از نظرتان خواهد گذشت. «معجم المؤلفین، ج 13 / 190 گوید ابوالحسین یحیی بن حسن بن جعفر مورخ النسابه ولد بالمدینه و توفی بمکه و من آثاره اخبار المدینه و انساب آل ابیطالب – الاعلام زرکلی، ج 9 / 17 به همین مضمون آمده است«

مؤلف مرقدالعقیله گوید: دو تن از دانشمندان به عبیدلی مشهور بوده اند و هر دو هم معروف به نسابة هستند یکی یحیی بن حسین عبیدلی نسابه متوفای 277 صاحب کتاب «اخبارالمدینه» و «کتاب النسب«، دیگری شرف الدین ابی علی محمد بن اسعد بن معمر الحسینی العبیدلی المصری المعروف بابن الجوانی (یاابن النحوی) المتوفی قرب 600 هجری صاحب تصنیفات «مزارات الاشراف» و «الرد علی اولی الرفض والمکر فیمن کنی بابی بکر«. پدرش اسعد اقضی القضاة مصر بود. علامه شمس الدین محمد زیات الانصاری مصری در کتاب خود الکواکب السیاره از دو تصنیف او یاد کرده و از وی گاهی به عبیدلی و گاهی به ابن النحوی یا ابن اسعد نام برده است. مؤلف مرقد العقیله ادامه می دهد: که بعضی به اشتباه افتاده و کتاب (الرد..) را که تصنیف عبیدلی نسابه ی اخیر الذکر است به نسابه اول یحیی عبیدلی نسبت می دهند که خود کتاب «الرد..» بهترین دلیل است که از عبیدلی اول نیست. (مع الاسف آیةالله مرعشی نجفی کتاب «الرد علی اولی الرفض والمکر فیمن کنی بابی بکر» را از عبیدلی علوی دانسته است. «مؤلف«(.

اما «کتاب اخبار الزینبات» مجهول است به اینکه پیجوئی و تفحص بسیار در کتب رجال و تراجم و انساب به عمل آمد، معلوم و مشخص نگردید که مؤلف آن کیست؟ و از چه کس و کدام عبیدلی می باشد؟

در کتابهای فهرست و رجال قدما مانند نجاشی، ابن شهر آشوب، و از متأخرین مانند حاجی خلیفه صاحب

کشف الظنون و غیر اینها که شرح حال یحیی بن حسن عبیدلی را نوشته و تصنیفات او را نام برده اند هیچ یک «کتاب اخبار الزینبات» را از تصنیفات او نشمرده اند، و خود یحیی عبیدلی، هم در کتابهای «اخبار المدینه» و «کتاب النسب» خود، نامی از اخبار الزینبات به میان نیاورده و اشاره نکرده است.

در این صورت ما به صحت «اخبار الزینبات» که حسن قاسم به چاپ رسانیده و مطمئن نیستیم و حسن قاسم را به جرأت و جسارت در تحریف عبارات می شناسیم زیرا او در عبارات قاضی عدوی و ابن طولون مرتکب تحریف شده است.

اخبار الزینبات، در یکی از روایاتش سند را منتهی به مصعب بن عبدالله بن ثابت زبیری متوفای 233 نموده است که مصعب زبیری گفت: زینب دختر علی، مردم مدینه را برای خونخواهی حسین به شورش و قیام دعوت کرد، حاکم مدینه عمرو بن سعید این مطلب را به یزید نوشت و یزید امر به اخراج زینب از مدینه نمود تا میان مردم و او جدائی بیفتد و زینب بالاجبار به مصر سفر کرد.

ابن مصعب از خانواده ای است که به عداوت اهل بیت و بدی عقیده معروف بوده است، و ابن اثیر به انحراف او از امیرالمؤمنین اشاره کرده است، پدر او عبدالله از اشرار ناس و دشمن اولاد علی بوده است و با اینکه بین مصعب زبیری و قضیه حضرت زینب دو قرن فاصله است، زبیری بی واسطه (ارسالا) روایت کرده است و صلاحیت و اعتبار ندارد. – ای کاش می دانستم حاکم مدینه (عمروبن سعید(، چرا از کارشکنیهای ابن عباس نترسید تا میان او و مردم جدائی بیندازد و فقط از زینب ترسیده است، همچنین چرا آنهائی که بیعت یزید را شکستند نفی بلند نکرد، فقط زورش به عقیله ی کبری که آن روز عائله ی عبدالله جعفر بود رسیده است و حال آنکه عبدالله بن جعفر از شخصیتهای بزرگ مدینه و از حیث جود و کرم و ثروت سرشناس بودف و او از معاویه نمی ترسید

تا چه رسد به یزید (3).

روایت دیگر از کتاب اخبار الزینبات این است که: «عبدالله بن عبدالرحمن انصاری گفت: زینب دختر علی را در هنگام ورود به مصر مشاهده کردم، قسم به خدا زنی را مثل او ندیده بودم، رویش مانند پاره ی ماه بود«. وای بر آنکه چنین نوشته و از خدا و رسولش شرم نکرده است (4).

آمدن حضرت زینب به مصر، بنا به نوشته ی عده ای از مورخین کاملا مردود است، و تاریخ نگاران بزرگ و مطلع مصری از روی دقت و تحقیق گفته اند: فرزندی از صلب امیرالمؤمنین علی، به مصر نیامده است.

(مرقد العقیله از صفحه 31 تا 33 چند تن از مورخان بزرگ را نام می برد که تصریح کرده اند که قبر زینب کبری در مصر نیست- و از صفحه ی 33 تا 35 چند تن از سیاحان معروف را مانند سائح هروی، ابن جبیر اندلسی- ابن بطوطه ی مغربی، حموی بغدادی و ابن شاهین زاهری را نام برده که همه گفته اند: قبر زینب در مصر نیست(.

بعد می گوید: از روشنترین دلیلها بر نبودن قبر زینب در مصر، یکی این است که ما در اخبار خلفای فاطمی مصر که دولتی شیعی بوده، در ذکر مزارات آن عهد، نامی از مزار زینب کبری دختر علی (ع) برده نشده است. وجود قبر فضه کنیز فاطمه (ع) که هرگز از عقیله ی بنی هاشم جدا نشده، مزارش در شام معروف است و کسی در آن اختلاف نکرده است و همچنین مشهد خواهرش ام کلثوم در مقبره ی باب الفرادیس دمشق دلیلی روشن است که سائح هروی و ابن الحورانی، بدوی مصری و حسن بن یوسف متذکر آن شده اند.

روایت دیگر که می گوید: وقتی زینب وارد مصر شد، مسلمة بن مخلد و جمعی از مردم مصر از او استقبال کردند، و مسلمه آن حضرت را به خانه ی خود برد… الی آخر روایت نیز از اباطیل و مجعولات است. مردم مصر در آن زمان از شیعیان و محبان علی (ع) نبودند، و احدی از آنها حسین را یاری نکرد، زیرا تحت حکومت اموی و حکومت عمرو بن العاص بودند که در آنجا بغض اهل بیت را و روگردانی از اهل بیت را اشاعه می داند.

قرشی در تاریخش 3 / 17 آورده است که امیر مصر مسلمة بن مخلد از مقربان بنی امیه بود که از قدیم الایام دشمن سرسخت امیرالمؤمنین علی (ع) بود و از مردم مصر برای یزید بیعت گرفت، او و نعمان بن بشیر (5) از دوستان خالص معاویة بن ابی سفیان و دستیاران معاویة بن خدیج قاتل محمد بن ابی بکر بودند، در این صورت آیا مصر می تواند مأمنی برای حضرت زینب باشد؟!

ابن دقماق متوفای 798 نوشته است که خانه ی مسلمة بن مخلد که معاویه به او داده بود، در درب البساتین الی حائز الاوز است و ننوشته است که این خانه مشهد سیدة زینب می باشد.

مورخ مصری کبیر حسن بن زولاق متوفای 378 می نویسد: مسلمة بن مخلد در اواخر خلافت معاویة بن ابی سفیان (6) مرده است و در کواکب السیاره صفحه 19 این قول تأیید شده و گفته است که صحیحترین اقوال است:

پس مسلمة بن مخلد در سال 62 کجا بوده است که از زینب استقبال کند و او را به خانه خود منزل دهد؟ و نیز معقول نیست که در این وقت عبدالله بن جعفر (م 80) از همسر خود غافل باشد و او را در حال حیات و ممات واگذارد و ملاقات ننماید.

اما قنطرة السباع که اخیرا به میدان سیده زینب مشهور شده است، چنانکه مقریزی در کتاب خطط ذکر کرده

آن میدان را رکن الدین بیبرس ساخته است، و ذکری از اینکه قبر زینب دختر علی در آنجا باشد نکرده است.

بعد از تتبع بسیار و دقیق بر ما ظاهر شد که منشأ اشتباه درباره ی قبر زینب بنت امیرالمؤمنین تعدد همنام است، همنامانی که از علویات در مصر مدفون شده اند و زینب نامان در مصر بسیارند، که ابن زیات نام بسیاری از آنها را بر شمرده است. سخاوی و عبیدلی نیز چند زینب نام دیگر را ذکر کرده اند (مرقد العقیله در اینجا زینب نامان مدفون در مصر را مذکور ساخته است که در بین آنها نام «زینب بنت یحیی المتوجم» «السیده زینب بنت یحیی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب» «زینب الحنفیه سیده زینب بنت احمد بن محمد بن جعفر بن محمد الحنفیة بن الامام علی (ع) که با برادرش در سال 212 به مصر آمد» می باشد(. مرقد العقیله ادامه می دهد: استادعلی بن مبارک بن سلیمان الروجی (م- 1311) می گوید در کتب تاریخ ندیده ام که زینب بنت علی رضی الله عنه به مصر آمده باشد… الی آخر کلامه-.

شیخ الازهر «محمد نجیب المطیعی (م- 1354(» در مقاله ای وجود قبر عقیله زینب را در مصر منکر شده و استدلال به گفته ی علی مبارک پاشا نموده است که وی گفته:

مدفونه ی در مشهد منسوب به زینب دختر علی (ع) در مصر، زینب بنت یحیی بن زید بن حسن الانور می باشد.

این نکته واضح است که بین خاص و عام از قدیم رسم بوده که علویین را بلا واسطه به پیامبر (و یا علی و سایر ائمه) نسبت می داده اند، هرچند که چندین واسطه فاصله باشد، و می خواسته اند که با این نسبت دادن احترام و جلالت بیشتر قائل بشوند، چنانکه فرزدق در مدح امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام گفته است:

هذا الذی احمد المختار والده

صلی علیه الا له ماجری قلم

هذا ابن سید النسوان فاطمة

و ابن الوصی الذی فی سیفه نقم

و این گونه نسبت دادنها، افراد ساده را که به حقیقت نسبها، معرفت ندارند، به وهم و اشتباه انداخته است که نمونه های آن بسیار است.

بعضی که باور کرده اند قبر حضرت زینب در مصر است، تنها مصدر قولی آنها قول صوفیه است که متشبث به آن می شوند، پیر صوفیه «علی مجذوب» گفته است: بی شک زینب کبری به قنطرة السباع مدفون است. و مریدان دعویدار هستند که علی مجذوب امی بوده نه می خوانده و نه می نوشته، بلکه برای او از لوح محفوظ، کشف می شده است (!(، بعد از او پیروانش این گفته را انتشار داده اند.

(در اینجا مرقد العقیله نویسندگانی را که به اشتباه افتاده یا اشتباهکاری نموده اند نام می برد و کتابهائی را که درباره ی حضرت زینب تألیف شده است بر می شمارد)

و می نویسد: تعجب است که تا قرن نهم هجری کتابی مخصوص زینب عقیله نوشته نشده است، و اول کتابی که به آن پی بردیم که در این باب نوشته شده، کتاب «حافظ عبدالرحمن السخاوی المتوفی 902 هـ است«. و بعد از او کتاب «حافظ ابن طولون دمشقی متوفی 952 هـ می باشد«. اما سخاوی رأسا متعرض مدفن آن حضرت نشده است، ولی ابن طولون مرقد آن حضرت را در قریه ی راویه شام صحیح دانسته و نوشته است آن حضرت در واقعه ی حره به شام آمده است و دیگر توضیحی نداده است. (در اینجا از صفحه 173 تا 182 بیست و دو نفر از علما و دانشمندان اهل سنت را بر شمرده که در کتب خود به مدفن حضرت زینب در شام تصریح کرده اند. و از صفحه 182 تا 213 سی و چهار نفر از علماء و بزرگان شیعه ی امامی را نام می برد که به بودن قبر زینب کبری در شام اقرار کرده اند.) و (از صفحه 216 تا 222 کراماتی را که از ناحیه ی

مرقد مطهر در شام ظاهر شده درج کرده است و از صفحه 234 تا 238 درباره ی قبر فضه کنیز فاطمه (ع(، در شام و فضائل و اخلاص او را شرح و توضیح داده است و در صفحات دیگر مشاهد معروف علویین را در مصر مذکور ساخته است(. طالبان تفصیل بیشتر می توانند به آن مراجعه فرمایند. شکرالله مساعیه

خواننده ی محترم اگر در این دلائل متقن و بیانات روشن مرقدالعقیله غورفرمائی بی تردید یقین خواهی کرد که مدفن عقیله ی بنی هاشم زینب کبری در شام است نه مصر، و بارگاهی که در مصر به نام زینب مشهور است در حقیقت مدفن زینب بنت یحیی بن زید بن حسن الانور (الامیر) ابن زید بن الحسن المجتبی می باشد. (7). «مؤلف«

1) دسته ای هم که بسیار کم اند قائل به دفن در بقیع قبرستان مدینه شده اند که نه ثابت است و نه طرفدار دارد.

2) چون کنیه حضرت زینب کبری ام کلثوم بوده، در اینجا باید گفت اشتباه کنیه ای شده است.

3) صاحب مرقد العقیله در اینجا سخنانی را که عبدالله جعفر به خشونت و تهدید به معاویه گفته نقل کرده است که دلیل بر تهور و دلیری عبدالله است، عبدالله شجاع غیرتمند چگونه می گذاشت زن او را از خانه و مدینه بیرون کنند، علاوه بر این اگر کسی در شورش مدینه و وقعه ی حره دقت کند به ساختگی این روایت اذعان خواهد کرد.

4) مرقد العقیله در این مورد حدیث یحیی مازنی را نقل کرده است که ما در فصل 1 آوردیم و مقصود این است که زینبی که پرورده ی چنان خانواده ی عفاف بوده چنین که این روایت گفته بی پرده و حجاب نمی تواند باشد، گذشته از این زینب در آن وقت با آن همه مصیبتها در حدود 60 سالگی بوده است.

5) نعمان بن بشیر پس از معاویه از مقربان دربار یزید بود و همانست که مأمور بازگرداندن اهل بیت به مدینه گردید.

6) معاویه در سال شصتم هجری به درک رفت.

7) این سلسله نسب بنا به گفته ی شیخ الازهر که در صفحه 220 این کتاب مذکور است نیز و از کتاب منتهی الآمال و منتخب التواریخ ترتیب یافته است، و مرقد العقیله در منتخب به جای حسن الانور، حسن الامیر ذکر شده که گویا «الامیر والانور» دو صفت او باشد و نوشته اند که حسن الامیر از طرف منصور عباسی به امارت مدینه منصوب بود و او مردی سخی و بسیار عاقل و بزرگوار بود و هفت فرزند داشته که از جمله آنها «زید» مکنی به ابوطاهر و نفیسه ملقب به طاهره و کریمة الدارین است. چنانکه منتخب و منتهی الآمال و نفس المهموم متذکرند، سیده ی نفیسه دختر حسن الامیر بن زید بن حسن مجتبی (ع) زوجه ی اسحاق مؤتمن پسر امام جعفر صادق بود که از وی دو فرزند داشته قاسم و ام کلثوم، سیده نفیسه روزها روزه و شبها به بندگی خدا ایستاده بود. سی حج بگذاشت سال 193 با شوهر خود از مدینه عازم مصر شد و در سال 208 در مصر وفات یافت. مردم مصر که آن زهد و عبادت و کرامات بسیار را از او مشاهده کرده بودند، قبر او را زیارتگاه قرار دادند و تا به امروز به آن قبر تبرک می جویند، و قبر فرزندش ام کلثوم نیز در قاهره مصر می باشد. بنابراین ابوطاهر زید با نفیسه برادر و خواهرند و ابوطاهر زید بن حسن الامیر جد زینب بنت یحیی است لذا به چهار پشت نسبش به حضرت امام مجتبی (ع) می رسد. مؤلف.