همانگونه که در خطبه ی کوفه جملاتی وجود داشتند که ساختار و واژگانشان کاملا برگرفته از آیات قرآن بود، در خطبه ی شام هم هستند
جملاتی که کاملا قرآنی اند و تنها تفاوت های کوچکی با متن آیات دارند. در این بخش به بررسی این جملات می پردازیم.
1. حین لا تجد إلا ما قدمت یداک و ما الله بظلام للعبید
در بسیاری از آیات قرآن برای اشاره به عملکرد این دنیایی انسان، از واژگانی چون «ما قدمت یداک«،(1) «ما قدمت یداه«، (2) «ما قدمت ایدیهم«،(3) و ترکیبات مشابه دیگر استفاده شده است. در مجموع یازده بار این ترکیب به شکلهای گوناگون در قرآن آمده است. بسیاری از آیاتی که در بردارنده ی چنین ساختاری هستند، توصیف کننده ی صحنه های رستاخیز هستند. روزی که انسانها سر از خاک بر می دارند و آنچه را که دستانشان در دنیا پیش فرستاده بود، نظاره می کنند. از میان این یازده کاربرد قرآنی این ترکیب، سه مورد آن با جمله ی «و أن الله لیس بظلام للعبید«(4) به پایان رسیده است. این جمله در سخن زینب علیهاالسلام به تناسب مقام به شکل «وما الله بظلام للعبید» آمده است. نکته ی جالب در این سه آیه، زمینه و موضوعی است که آن آیات را در بر دارد. چه در یکی، سخن از کسانی است که پیامبران را به ناحق می کشتند،(5) آیه بعدی درباره ی مشرکان کشته شده در جنگ بدر،(6) و واپسین
آیه درباره ی کسانی است که بدون اینکه از بهره ای از علم و کتاب داشته باشند،، به مجادله در باره ی خداوند می پردازند.(7) یزید نیز فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله را کشت، خود را منتقم خون مشرکان کشته شده در جنگ بدر دانست، و چنانکه در ابتدای این فصل دیدیم، با امام سجاد به مجادله پرداخت، بدون اینکه علمی از کتاب داشته باشد. لذا حضرت زینب علیهاالسلام او را از روزی می ترساند که آنچه از پیش فرستاده ببیند؛ اما باید بداند که خداوند ظلمی به بندگان خویش نمی کند.
نکته ی جالب دیگر اینکه «حین لا تجد» در ابتدای این فراز، یاد آور آیه ی دیگری است که آن هم ترسیم کننده ی همان صحنه ی قیامت است:
»یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو أن بینها و بینه أمدا بعیدا و یحذرکم الله نفسه و الله رؤف بلعباد«(8)
چه شگفت است که زینب علیهاالسلام برای ترسیم یکی از صحنه هایی که در قرآن با دو ساختار واژگانی و در چند زمینه ی مختلف تصویر شده است، هر دو ساختار را یکجا به خدمت می گیرد؛ در حالی که همه ی زمینه های گوناگون آن آیات جدا از هم، یکجا درباره ی موضوع سخن او، صدق می کند.
2. ألا لعن الظالم العادی
ظاهر این فراز برگرفته از آیه ی زیر است:
»ألا لعنة الله علی الظالمین«(9)
شاهد اینکه در ضبط دیگری که از این خطبه وجود دارد، به جای این جمله، عین عبارت قرآنی فوق آمده است. پس می توانیم بگوییم آنچه در این بخش از خطبه بیان شده، یا شکل تغییر یافته ی آیه است (بنا بر ضبط مرجح) یا عین آیه (بنا بر ضبط مرجوح(؛ اما به نظر می رسد اگر بخواهیم فارغ از ترجیح یکی از دو نسخه، یکی از این دو ضبط را برگزینیم، انعکاس عین آیه بیشتر محتمل است.
1) حج (22) / 10.
2) کهف (18) / 57؛ نبأ (78) / 40.
3) بقره (2) / 95؛ نساء (4) / 62؛ قصص (28) / 47؛ روم (30) / 36؛ شوری (42) / 48؛ جمعه (62) / 7.
4) آل عمران (3) / 182؛ انفال (8) / 51؛ حج (22) / 10.
5) آل عمران (3) / 181.
6) انفال (8) / 41 – 51.
7) حج (22) / 8 – 10.
8) آل عمران (3) / 30: «روزی که هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده، حاضر می یابد و آرزو می کند که کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود. و خداوند، شما را از [کیفر] خود می ترساند، و [در عین حال خدا به بندگان [خود] مهربان است«.
9) هود (11) / 18؛ «آگاه باشید که لعنت خداوند بر ستمکاران است«.
