چون اجمالا از روی وجدانیات خود فضیلت علم را فهمیدی پس بدان که علم بر دو قسم است: کسبی و موهوبی.
اما کسبی عبارت است از این که، شخص زحمت کشیده تحصیل نماید هر قدر شخص زحمت کشیده به همان اندازه از علوم بهره مند گردد
(و ان لیس للانسان الا ما سعی) (1)
و اما موهوبی عبارت است از علمی که خلاق عالم به واسطه ی استعداد و قابلیت شخص به او لطف نماید بدون زحمت او، و آن را درجاتی است بعضی را به طریق الهام غیبی عنایت نماید بدون واسطه ی احدی و بعضی به واسطه ی ملک باشد به این که ملک را بیند آن را «وحی» نامند، و برخی ملک را نبینند آن را «محدث» گویند و جماعتی را به توسط عالم رؤیا بهره مند گردانند که هر طایفه به اندازه ی مقامات خود به درجه ای از این درجات
نایل شده.
و تحصیل این مقامات بسیار صعب و دشوار و به جز خواص درگاه اله از انبیا و اوصیا و ملایکه و قلیلی از بندگان و اولیای الهی کسی را به این وادی ایمن راه نیست
(ذلک فضل الله یؤتیه من یشآء) (2)
و معلوم است که هر کس به اندازه ی مقامات خود از این درجات بهره برده، بعضی دو درجه و برخی یک درجه. کسی که دارای جمیع درجات بوده، اکمل موجودات حضرت ختمی مرتبت بوده، و علیا حضرت خدر رسالت به درجه الهام و محدثه (3) نائل شده، چنان چه حضرت سجاد می فرماید:
»عالمة غیر معلمة«
صریح در طرق الهام است. و چون از القاب آن مخدره، محدثه و مخبره بوده، ظاهر این است که دارای این درجه هم بوده و معلوم است کسی که دارای مرتبه ی الهام باشد محدث بودن چندان مرتبتی نباشد نسبت به مقام او، چه این که خادم و خادمه ی اهل بیت رسالت سلمان (4) و فضه محدثه بوده اند.
ظهور و بروز علوم آن مخدره در مواقعی بوده:
اول: در ایام پدر بزرگوار خود در کوفه چنان چه در بعض کتب مسطور است که ایامی که امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه تشریف داشت، آن مکرمه را مجلسی بوده در منزل خود، برای زن ها تفسیر قرآن بیان می فرمود. یکی از روزها تفسیر (کهیعص) (5) را می فرمود در
این بین امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شده و فرمود: ای نور دیده! شنیدم تفسیر «کهیعص» را برای زن ها بیان می نمودی. عرض کرد: بلی، فدایت شوم. فرمود: ای نور دیده! این رمزی است (6) (7) در مصیبت وارده بر شما عترت پیغمبر پس مصایب و نوائبی را که بر آن ها وارد می شد برای آن مخدره بیان فرمود. پس فریاد ناله و گریه آن مظلومه بلند شد.
عجبا که آن مخدره با این که خودش عالم به مصایب بوده از استماع آن ها چنین منقلب شده نمی دانم چه حالتی داشته وقتی که آن مصایب را به عینه دیده از این جا باید تصور عظمت مصیبت را نمود.
دوم و سوم: احتجاجات آن مظلومه است در کوفه و شام که کاشف از مقامات علمیه آن مخدره بوده، که با آن مصایب وارده در مقام احتجاج برآمده و خصم را ملزم و منقلب نموده، چنان چه تفصیل احتجاجات در کتب مقاتل نگاشته شده.
اشاره: در اظهار و ابراز علوم خود به طریق احتجاج شبیه با والده ی خود حضرت زهرا علیهاالسلام بوده که در موضوع فدک با منافقین احتجاج فرموده.
1) سوره ی نجم (53(، آیه ی 39.
2) جمعه (62(، آیه 4.
3) محدثه دارای دو تلفظ است:محدثه: حدیث گرمحدثه: حدیث گفته شده.
4) ر. ک: اختیار معرفة الرجال، ص 12، 15؛ نفس الرحمان، ص 311؛ امالی شیخ طوسی، ص 260؛ و بصائر الدرجات، ص 343.
5) مریم (19) آیه 1.
6) ر. ک: ریاحین الشریعه، ج 3، ص 75؛ زینب الکبری، علامه نقدی، ص 35.
7) امام عصر (عج) در روایتی رموز آن را گشوده است. ر. ک: بحارالأنوار، ج 44، ص 223؛ احتجاج طبرسی، ج 2، ص 273، چاپ نجف 1386 ق.
