سجع بر سه قسم است: متوازی، مطرف و متوازن. هر یک از این سه نوع، تعریف ویژه ای دارد که در ادامه به آنها می پردازیم و وجود آنها را در قرآن و خطبه های حضرت زینب علیهاالسلام، بررسی می کنیم.
سجع متوازی
اگر کلمات آخر جمله، هم در وزن و هم در حروف انتهایی مشابه باشند، جمله دارای سجع متوازی است. کلمات «ناضرة» و «ناظرة» و «باسرة» در آیات زیر از این قبیل هستند:
»وجوه یومئذ ناضرة – إلی ربها ناظرة – و وجوه یومئذ باسرة«(1)
در خطبه ی کوفه کلماتی مثل «الختل» و «الخذل«، «الغدر» و «المکر«،
»العبرة» و «الزفرة«، «الصلف» و «النطف» و… مثال هایی برای سجع متوازی هستند.
این قبیل سجع در خطبه ی شام هم بسیار به چشم می خورد: «خطرک» و «قدرک«، «فرحا» و «مرحا«، «مهلا» و «جهلا«، «ستورهن» و «وجوههن» و….
سجع مطرف
هنگامی که واژگان پایانی جملات، تنها در حروف انتهایی مشابه باشند، اما وزن های متفاوتی داشته باشند، نثر دارای متن مطرف است. کلمات «الإخدود«، «الوقود» و «قعود» در آیات زیر، نمونه ی قرآنی این نوع سجع هستند:
»قتل أصحاب الأخدود – النار ذات الوقود – إذ هم علیها قعود«(2)
در خطبه ی کوفه کلمات بسیاری از این دست به چشم می خورد: «الإماء» و «الأعداء«، «خیرتکم» و «نازلتکم«، «فریتم» و «أبرزتم«، «سفکتم» و «انتهکتم» و… در خطبه ی شام نیز نمونه های زیادی از سجع مطرف وجود دارد: «قطار» و «اقتدار«، «هوانا» و «امتنانا«، «مستوسقة» و «متسقة«، «الأحزاب» و «الحراب«و…
1) قیامت (75) / 22 – 24؛ «آن روز رخسار طایفه ای از شادی برافروخته و نورانی است و جمال حق را مشاهده می کنند و رخسار گروهی دیگر عبوس و غمگین است«.
2) بروج (85) / 4 6؛ «هلاک شدند ستمگرانی که برای سوزاندن مؤمنان، گودالهایی پر از آتش می ساختند. آتشی که برای گیراندنش وسیله ای درست کرده بودند؛ در حالی که خودشان برای تماشای ناله و سوختن مؤمنان بر لبه ی آن آتش می نشستند«.
