تا قبل از ظهور اسلام، سرزمین شام در قرن‌هاى متمادى به رومی‌ها متعلق و دین مسیحیت در آن جا رایج بود. به این لحاظ، مسیحیان از هر طایفه‌اى براى انجام عبادات خویش کنیسه‌هایى ساخته و آثارى تاریخى از خود بر جاى گذاشتند که تاکنون نیز بعضى از آنها باقى است. یکى از این کنیسه‌ها، مکان کنونى جامع اموى و دیگرى مکان کنونى مسجد السادات در باب توما بود که به مسجد تبدیل شد. قدیمى‌ترین کنائس و اماکنى که اکنون از مسیحیان باقى است عبارتند از:
– قبر جرجس حوارى
وى که یکى از حواریّون حضرت مسیح بود به فرار «بُولُس حوارى» کمک کرد و خود نیز به خاطر این امر به قتل رسید. جرجس حوارى را در پشت باب کیسان به فاصله 36 مترى آن مدفون ساختند.
– کنیسه حوبریا الیاهو
در نیم فرسخى خارج دمشق است. در آنجا صخره و یا غارى است که می‌گویند «الیاس نبى» به هنگام فرار از ایزابل در آن مخفى شده است. بعدها کنیسه زیبایى به نام «جوبر یا الیاهو» به جاى آن ساختند. این کنیسه از قدیمى‌ترین کنایس دمشق است، در کنار آن نیز مسجدى به نام محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله ساخته شده که بناى اولیه آن به قرن اول هجرى می‌رسد.
– کنیسه مریم عذراء
در نیم فرسخى مقام ابراهیم در «قریه برزه» در شرق کوه قاسیون اصالحیه ساخته شده است. اسم این محل «صیدنایا» بوده که امروزه نیز به همان نام مشهور است.
– کنیسه بولس حوارى
در مشرق دمشق، نزدیک مقبره مسیحیان و کنار «مدخل باب کیسان» است. این کنیسه در سال 1939 م، به وسیله فرانسوی‌ها ترمیم و تجدید بنا شد. البته در اوائل قرن بیستم یعنى دوران تسلط فرانسوی‌ها، مسیحیان، کنیسه‌ها و کلیساهاى فراوانى در منطقه «باب توما» ساختند که چون از لحاظ قدمت تاریخى قابل توجه نیست.
– کنیسه قدیس حنانیا
یکى دیگر از قدیمى‌ترین کلیساهاى دمشق که در سال 1921 میلادى آثار مخروبه آن در حفارى‌ها به دست آمد، قدیس حنانیا است، در مکان این کلیسا در دوران نورالدین زنگى مسجدى ساخته شد.
– معبد ژوپیتر
این معبد به خداى رومی‌ها یعنى «حَدَد» تعلق داشته که در هزاره اول قبل از میلاد به وسیله آرامی‌ها ساخته شده و ابتدا معبد اله آرامى بوده است. بعدها با تسلط رومیان، به پرستش اله آنان یعنى ژوپیتر اختصاص و در قرن سوم میلادى ترکیب معمارى جدیدى یافت.
این معبد در پایان بازار حمیدیه و در مکان مسجد اموى قرار داشته و داراى دو دیوار خارجى و داخلى است. چنان‌که از بقایاى ستون‌هاى آن در باب شمالى مسجد اموى و باب غربى و شرقى آشکار است، این معبد داراى مساحتى بسیار زیاد بوده که شاید به دو برابر جامع اموى کنونى مى‌رسیده است، زیرا قسمت‌هایى از این ستون‌ها در فاصله دویست مترى و گاهى سیصد مترى جامع اموى دیده شده و قسمت‌هاى دیگر آن نیز از طرفى به جامع اموى متصل است.
متأسفانه این اثر مهم تاریخى به مرور زمان از بین رفته و بخشى از آن در دوره رومی‌ها به کنیسه بزرگ دمشق که بعدها نیمى از آن داخل جامع اموى شد، تبدیل گشته است. اکنون بعضى از دیواره‌ها و ستون‌هاى سنگى آن که اغلب از بین رفته‌اند دیده مى‌شوند. (1)
1) اماکن زیارتی و سیاحتی سوریه، اصغر قائدان، ص 136.
